İBN ARABİ VE VAHDET-İ VÜCUD FELSEFESİNİN İÇ YÜZÜ!

[İbn Teymiyye]

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

İBN ARABİ VE VAHDET-İ VÜCUD FELSEFESİNİN İÇ YÜZÜ!

ŞEYHU'L İSLAM İBNU TEYMİYYE (661-728H)

(Allah O'na rahmet etsin)

MECMU'U'L FETAVA 2.CİLT (TÜRKÇE BASKIDAN)

Yaratılmışların müftüsü, Takıyyüddin Rahmetullahi Aleyh’e şöyle soruldu; (Allah onu cennetle mükâfatlandırsın) 

Rabb de hakktır, kul da hakktır!

Ah bir de bilsem, mükkellefin kim olduğunu! 

Eğer kul desem, ama o ölüdür?
 
Eğer rabb desem, hiç o mükellef olur mu? 

İkisinden birisi der ki: Bu söz küfürdür. Çünkü kulu da rabbi de arasında fark kılmaksızın tek bir hakk yapmış ve teklif/sorumluluğu yok saymıştır. 

Diğeri ise şöyle der: Sen şiirde ne denmek istediğini anlamadığın gibi bu mısraların sahibine itikad edinmediği ve kastetmediği iftiraları atmaktasın. Çünkü o şöyle demek istemiştir: Kul hakktır, rabb de haktır. Bu  şu  anlama  gelir: Rabb rabbliğinde, kul da kulluğunda hakktır. O yüzden de senin iddia ettiğin gibi kul rabb, rabb de kul değildir.

Sonra: “Ah bir de bilsem, mükkellefin kim olduğunu!” Derken de sorumluluğun hakk olduğunu bilmesine rağmen sorumluluğu gerçekleştirme konusunda kime nisbet edeceğini şaşırmış ve şöyle demiştir:“Eğer kul desem, ama o ölüdür?” Ölü demek, kendisi tarafından hareket etme imkânı olmayıp, bilakis başkalarının dilediği gibi çevirdiği kimsedir. İşte kul da böyledir. Kendisi her ne kadar diri de olsa, Rabbi karşısında ölü yıkayıcısının elindeki ölü gibidir. Allah’ın dışında hiçbir varlığın kendinden bir müdahalesi mümkün değildir. Çünkü Allah kulu, sorumluluğu yerine getirmeye karşı güçlendirmeseydi, bunu kendisi yapamazdı. Öyleyse yapabilme kavramı Allah için hakikiyken, kul için mecâzidir.

Tıpkı “La Havle Vela Kuvvete İlla Billahi’l Aliyyi’l-Azim” sözünde olduğu gibi. Çünkü bunun anlamı: “(Günahlardan dönüş ve (kulluk görevine) güç (yetiriş) ancak Ulu ve Yüce olan Allah(ın İzni ve inâyeti) iledir.” Demektir. Rabb Teâlâ üzerinde, sorumluluk olmadığı bilinmiştir. Çünkü O’nu, bunun için mecbur bırakacak kimse yoktur. Kul da sorumluluğunu sadece Allah ile yerine getirebilir. Sorumluluk ise hakktır. 

İşte bu mısraları söyleyen de bu durumu görünce hayrete düşüvermiştir. Sorumluluğu ve onun kulun üzerinde bir hakk olduğunu kabul etmekle birlikte şaşırıp kalmıştır. [Bu
doğru anlaşılsın!] Akıllı birisinin onun sözünü anlamayanların arasına düşmesi doğru bir şey değildir. Bilakis kusur, kıt anlayıştan kaynaklanmaktadır.” 

Öyleyse hakk kiminledir?  

[İbn Teymiyye]

Şeyhu’l-İslâm - Allah ruhunu yüceltsin, kabrini nûrlandırsın -cevap vererek şöyle dedi:  Hamd Allah’adır! 

Şu ikinci kişinin sözü batıldır. İlminin kuşatmadığı, hakikatini bilmediği, hatta daha İbn Arabî’nin sözünü ve aslı astarını bile bilmediği bir konuya dalmıştır. İbn Arabî’nin asıl olarak kabul ettiği inançlardan bu mısrası ve daha birçok sapık sözleri dallanıp budaklanmıştır. Bu kişi, bu lafzın ve delalet ettiği mananın neyi gerektirdiğini de göz ardı etmiştir. 

İbn Arabî’nin görüşlerinin temeli, varlığın tek olmasına dayanır. Vâcibu’l Vücûd ise mümkün olabilecek her varlığın aynısıdır, aralarında fark yoktur. Ayrıca, yok olanın bir şey olduğuna hükmetmektir. Yok, olanların a’yanı ise, yoklukta sabittir. Hakk Teâlâ’nın varlığı, diğer varlıklara taşmıştır. Öyleyse her şeyin varlığı Hakk Teâlâ'nın varlığının aynısıdır. 

Bu mesele başka yerlerde de ele alınmıştır. 

Bu yüzden o, görüşlerini kuvvetlendirmek için şöyle demiştir: “Firavun kendi zamanında otorite makamında ve kılıçla hükmeden bir halife olunca, her ne kadar zâlim birisi olsa da şöyle demiştir: “Ben sizin en yüce Rabbinizim!”²⁰¹Bu şu anlama gelmektedir: Her ne kadar herkes, herhangi bir şeye nisbetle rabbler olsa da ben onlardan daha yüce olan bir rabbim. Çünkü bana zahirde aranızda hükmetme görevi verildi.” Sihirbazlar da dediklerinin doğruluğunu anlayınca onu yadırgamadılar, ikrar ettiler ve şöyle dediler: “Öyle ise yapacağını yap! Sen, ancak bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin.” ²⁰² Devlet senindir. Böylelikle, her ne kadar Hakk Teâlâ’nın aynısı olsa da: Firavun’un sözü doğru olmuştur: “Ben sizin en yüce Rabbi’nizim!” 

Yine şöyle de demiştir: “Onun güzel isimlerinden birisi de el-Aliyy/ Yüce’dir. Peki, kime karşı? Ondan başka birisi var mı ki? Sonra, her şey O iken, neyden yüce olabilir ki? [sözlerini şöyle tamamlar:] Adetler konusunda ifade ettiklerimizi ve bunların nefyedilmesini ispat etmekle aynı anlama geldiğini anlayan, münezzeh olan Hakk’ın müşebbeh olan yaratılmış olduğunu da bilir. Dolayısıyla emreden, yaratılan yaratıcıdır. Yaratılan emir de yaratıcıdır. Bunların hepsi aynı olan tek şeyden kaynaklanır. Hayır hayır! Hatta aynı şeylerdir.” 

Şöyle de demiştir: “Hakk’ın yaratılmışların sıfatıyla gözüktüğünü görmez misin? Hakkın bütün sıfatları, onun hakkıdır. Bu tıpkı, sonradan meydana gelen şeylerin sıfatının yaratıcının hakkının olmasına benzer.”  Ve buna benzer sözlerinde çokça zikrettiği  daha  birçok ifadeler... 

Bu kişinin gidişatında uyguladığı sıralama vardır. Bu, inkârcı Karmati’lerin sıralamasına benzer. Öncelikle, haber bildiren sıfatları nefyeden ve yedi ya da sekiz sıfatı isbat eden Kullabiyelerin Mu’tezilesi ortaya çıkar. Bunda sonra da sıfatları (tamamen) nefyeden ve kendisinden mümkünatların sudur ettiği mücerred bir Vâcibu’l-Vücûd’u isbat eden Felsefecilerin itikadı gelir. 

Daha sonra bu varlığı her var olanın varlığı olarak belirler. Bu yüzden de ona göre, ne biri vacip diğeri mümkün olan, ne de biri yaratıcı diğeri de yaratılan iki tane varlık yoktur.

Bilakis, Vâcibu’l-Vücûdun aynısı, mertebelerin çoğalmasıyla birlikte mümkün olan vacibin aynısıdır. Ona göre bu mertebeler, “Şüphesiz yokluk da bir şeydir.” diyenlerin iddiasına göre yoklukta sabit olan a’yandır. Ancak yok olan, zihnin dışında sabit bir şey kılanın görüşü batıldır. 

Ancak şunlar derler ki: “Yaratıcı, bu a’yanlar için yaratılmış bir varlık kılmıştır.” İbn Arabi ise şöyle der: “Bilakis, onun varlığının bizzat kendisi bu Varlıklara taşmıştır. Böylelikle de varlığında ona muhtaçtır. O da ispat etmesine muhtaçtır. Bu yüzden de şöyle demiştir: “O bana ibadet eder ben de ona... O bana hamd eder ben de ona...” yine ona göre sorumluluk da imkânsızdır. Çünkü sorumluluk, biri emreden diğeri de emredilenden oluşan onu verenden alan için gerçekleşir. 

Bundan dolayıdır ki, kelam ve  işitmede bulunan şeyleri Nebi (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in şu buyruğuyla örneklendirmektedir: “Allah, konuşmadığı ya da amele dökmediği sürece, ümmetimin içinden geçirdiklerini affetmiştir.”²⁰³

Ona göre konuşan ile konuşulan aynı kişiler olunca bunu Rabbin varlığı için örnek vermiştir. Dolayısıyla ona göre varlık hakkındaki her kelam onun kelamıdır. Konuşan da odur, işiten de. “Eğer kul desem, ama o ölüdür?” demesinin sebebi de budur zaten. 

Başka bir yerde de bizzat onun yazısıyla “Eğer kul desem, o zaten yoktur!” şeklinde gördüm.

Böyle demesinin sebebi, ona göre kulun yaratılmış bir varlığı olmamasıdır. Bilakis ona göre onun varlığı kadim olan Vâcibu’l-Vücûd’tur. Bu mesele  başka  yerlerde  genişçe ele alınmıştır. 

O kişinin sözleri, birbirini tefsir etmektedir. Vahdetu’l Vücûd görüşü, onun, İbn Seb’în’in, arkadaşı Şeşteri’nin, Tilmisâni’nin, Sadreddin Konevi’nin, Said el-Ferğani’nin,  Abdullah Bulyani’nin, Nazmu’s-Suluk’un yazarı İbnu’l Farız’ın ve daha birçok Vahdetu’l Vücûd, ittihad ve hulûl görüşünü savunan inkârcıların görüşüdür.

Bu şiirin ne anlama geldiğine gelirsek, “Ah bir de bilsem, mükkellefin kim olduğunu'.” sözü, mükellefi inkâr etmek anlamına gelen inkâr bildiren bir sorudur. Daha sonra da: “Eğer kul desem, ama o ölüdür?” başka bir yerde de: “Eğer kul desem, o zaten yoktur!” demiştir. Sonuçta her ikisi de batıldır. Çünkü kul var olduğu gibi sabittir de. Onun için yok diyemeyiz. Fakat onu var eden ve sabit kılan Allah’tan başkası değildir. Bu, müslümanların dinidir. Yani; Allah’tan başka herkes, Allah’ın var kılmasıyla yarattığı bir varlıktır. Her şeyin varlığı mutlak sûrette Allah’ın var etmesiyledir.²⁰⁴

Diriyi diri kılan ancak Allah’tır. Hatta Müslümanı Müslüman yapan, namaz kılanı namaz kılan yapan da O’dur. Nitekim Halilullah (Aleyhisselâm) şöyle demiştir:“Rabbimiz! Bizi sana  teslim olan  (Müslümanlar) kıl.”²⁰⁵

  “Ey Rabbim! Beni ve soyumdan gelecekleri namazı devamlı kılanlardan eyle.”²⁰⁶
 
Bu kulların fiillerinin yaratılması meselesidir.

___________________________________________________________________________________________________________________________________

²⁰¹ Naziat, 79/24.

²⁰² Taha, 20/72.

²⁰³ Buhâri, Eymân, 6664; Müslim, İman, 127/201-202. Her ikisi de Ebû Hureyre (Radıyallâhu Anh)’dan rivâyet etmişlerdir.

²⁰⁴ Bu cümleden sonra bazı kelimeler, mana anlaşılamayacak derecede, asıl nüshada silinmiştir.

²⁰⁵ Bakara, 2/128.

²⁰⁶ İbrahim, 14/40.

[İbn Teymiyye]

Fusûsu’l-Hikem Üzerine 

Soru:

Dinin imamları, Müslümanların hidâyete erdiren değerli âlimleri bu konuda ne demektedirler?

İnsanlar arasında (Fusûsu’l-Hikem diye) meşhur bir kitap vardır. Bunun yazarı bu kitabı, gördüğünü iddia ettiği bir rüyada Nebi (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in izniyle kaleme aldığını öne sürmektedir. Zaten kitaplarının çoğu Allah’ın indirdiklerine ve gönderdiği peygamberlerin görüşlerine zıttır. Kitabın içinde geçen sözlerinden bir tanesi şöyledir: “Adem (Aleyhisselâm)’ın, insan olarak isimlendirilmesinin sebebi, Hakk Teâlâ için kendisiyle görme melekesinin sağlandığı gözün göz bebeği mertebesinde olmasından dolayıdır.” 

Başka yerde ise şöyle demiştir: “Münezzeh olan hakk, müşebbeh olan yaratılmışın ta kendisidir.”  Nuh (Aleyhisselâm)’ın kavmi hakkında da şöyle demiştir: “Eğer onlar, Vedd, Suva’, Yeğus, Yeuk ve Nesr’e ibadet etmelerini terk etselerdi, bunları terk ettikleri oranda hakka karşı bilgisiz kalırlardı.” Sözlerini şöyle sürdürdü: “Her ibadet edilende hakkın çeşitli vechi vardır. Bunu bilenler bilir, bilmeyenler bilmez. Âlim olan, kime  ibadet ettiğini ve hangi şekilde zahir oldu da sonunda ibadet ettiğini bilir. Bunların arasının ayırt edilmesi ve çokluğu somut şekillerdeki azalar gibidir.” 

Hud (Aleyhisselam)'ın kavminin  ise yakınlıkla  iç  içe olduklarına, derken uzaklığın ortadan kalktığına, sonra onların hakkında cehennemin müsemmasının da ortadan kalktığına, yakınlaştırılanlardan olma nimetlerini kazandıklarına hükmeder. Ayrıca onlar Rabb Teâlâ’nın sırat-ı  müstakimi üzerindedirler!
 
Kendisi, azap kelimesini hak eden bütün kulların tehdit edildiğini de inkâr eder. 

Kısacası, bu hususta onu onaylayan küfre girer mi girmez mi? Ya da onun bu sözünden razı olunur mu olunmaz mı? Bunu işiten akıllı ve buluğa eren birisi olduğunda dili ya da kalbiyle inkâr etmezse günaha girer mi yoksa girmez mi? Lütfen bize açıkça fetva verin. Unutmayın ki Allah Teâlâ bu hususta ahid almıştır. Ayrıca ihmal edilmesi [iradesi ve imanı] zayıflara ve cahillere büyük zararlar vermiştir. Yardım ancak Allah’tan istenir ve O’na dayanılır. Durumun ıslah edilmesi ve sapıklığın kökünün kurutulması için inkârcıların alelacele cezalarının kesilmesini dileriz.

Cevap: 

Hamd Allah’a mahsustur. 

Bu zikredilen kelimelerin her biri küfür olan kelimelerdir. Bu hususta da, İslâm Dini’nde küfür olması bir tarafa, Müslümanlar, Yahudiler ve Hristiyanlardan oluşan din ehli arasında hiçbir tartışma bulunmamaktadır.

Kişinin: “Âdem (Aleyhisselâm)'ın insan olarak isimlendirilmesinin sebebi, Hakk Teâlâ için kendisiyle görme melekesinin sağlandığı gözün göz bebeği mertebesinde olmasından dolayıdır.”sözü, Âdem (Aleyhisselâm)’ın Hakk Teâlâ’nın bir parçası hem de bu parçalarının en değerlisi olmasını gerektirir: O ise, bundan pek yücedir. İşte bu, onların görüşünün hakikatidir. Zaten görüşlerinden de bilinmektedir.

İkinci kelime buna muvafakat  sağlamaktadır. Bu  ifade: “Münezzeh olan hakk, müşebbeh olan yaratılmışın ta kendisidir.” cümlesidir.

Bundan dolayı sözlerini şöyle tamamlamıştır: “Dolayısıyla emreden, yaratılan yaratıcıdır. Yaratılan emir de yaratıcıdır. Bunların hepsi aynı olan tek şeyden kaynaklanır. Hayır hayır! Hatta aynı şeylerdir. O çok olan varlıklardır. 

“Babasıyla beraber yürüyüp gezecek çağa erişince: Yavrucuğum! Rüyada seni boğazladığımı görüyorum; bir düşün, ne dersin? Dedi.
O da  cevaben: Babacığım! Emrolunduğun şeyi yap. İnşallah beni sabredenlerden bulursun, dedi.”²¹⁰ 

Burada çocuk babasının aynısıdır. Bu yüzden de babası, sadece kendisini boğazladığını görüyordu.

“Biz, oğluna bedel ona büyük bir kurban verdik.”²¹¹
 
Bu, rüyasında insan şeklinde gözükerek, babanın aynısı konumunda olan oğlu hükmünde değil de, onun şekline bürünen varlık, koç şeklinde belirmiştir. 

“Ondan eşini yarattı.”²¹²

Burada da kendinden başka birisiyle evlenmemiştir. 

Başka bir yerde de şöyle demiştir: “Allah her türlü anlayıştan gizli/kapalıdır. Ancak, “Alem, onun  şekli ve kimliğidir.” Diyenin anlayışı böyle değildir. 

Şöyle de demiştir: “Onun güzel isimlerinden birisi de el-Aliyy/Yücedir. Peki, kime karşı? Ondan başka birisi var mı ki? Sonra, her şey O iken, neyden yüce olabilir ki? Demek ki O’nun yüceliği kendisine aittir. Bir de O, varlık açısından mevcudatın aynısıdır. Dolayısıyla muhdesât diye isimlendirilen de zâtından dolayı yüce olmaktır. Muhdesât ise ondan başka bir şey değildir [Sözlerini şöyle sürdürdü:] İşte Allah, gözüken şeylerin ta kendisidir. Yine O, açığa çıktığında kapalı kalan şeylerin de aynısıdır. Başkasını gören diye bir şey yoktur. O’ndan başka konuşan diye bir şey yoktur. İşte O kendisi için açığa çıkan ve ondan gizli kalandır. O, Ebû Said el-Harrâz ve bunun dışında başka sonradan uydurulan isimlerle isimlenendir.” 

Sözlerini şöyle tamamladı: “Nefsi için yüce olan, kendisinin kemaliyeti olan kimsedir. Bu kemaliyetle de varlıkla alakalı bütün işleri ve yoklukla ilgili nisbetleri kapsar. Bu hususta, örf, akıl ve din açısından övülmesiyle ya da örf, akıl ve din açısından yerilmesi arasında hiçbir fark yoktur. Bu özellikle de sadece Allah’ın müsemması içindir. Şöyle de demiştir: Hakk Teâlâ’nın muhdesât  sıfatlarla  belirdiğini  görmez misin? Ve bununla, eksiklik ve yeme sıfatlarıyla kendinden haber verdiğini? Mahlûkun ise, hakkın sıfatlarıyla gözüktüğünü görmez misin? Ve bunların başından sonuna kadar O’nun sıfatları olduğunu? Nitekim  muhdesâtın  sıfatları, Hakk Teâlâ’nın hakkıdır.

Ve buna benzer daha birçok ifadeler... 


_________________________________________________________________________________________________________________________________

²¹⁰ Saffat,37/102.

²¹¹ Saffat, 37/107.

²¹² Nisa, 4/1.

[İbn Teymiyye]

Fusûsu’l-Hikem diye  adlandırılan bu kitabın  sahibi,  İbn Seb’in, Şeşteri, Tilmisâni’nin, Sadreddin Konevi, İbnu’l-Farız ve bunlara tâbi olanlar gibilerinin savunduğu görüşleri varlığın tek olduğudur. Bunlar Vahdet-i Vücûd diye isimlendirilirler. Kendilerinin hakikate isabet ettiklerini ve irfan sahibi olduklarını iddia ederler. Onlar yaratıcının varlığını mahlûkatın varlığının aynısı olarak görürler. Dolayısıyla, güzellik, çirkinlik, övülme, yerilme gibi bütün mahlûkatın vasıflandığı her şeyle vasıflanan onlara göre yaratıcının aynısıdır. Aynı şekilde onlara göre yaratıcının, mahlûkatın varlığına ters düşen ve ondan farklı olan bir varlık asla olamaz. Bilakis onlara göre, asla yaratıcıdan başka bir şey yoktur. 

Onların [küfür ve batıl olan] sözlerinden bir tanesi de şudur: “Allah’tan başka hiçbir şey yoktur. (Her şey Allah’tır.)” dolayısıyla puta tapanlar onlara göre başka bir şeye tapmamışlardır. Çünkü onlara göre Allah’tan başka bir şey yoktur.

Bu yüzden de Allahu Teâlâ’nın:

“Rabbin sadece kendisine ibadet etmenizi emretti.”²¹³

Ayetini, “Rabbin sadece kendisine ibadet etmenizi takdir etti.” şeklinde anlamışlardır. Çünkü onlara göre zaten O’ndan başka ibadet edilmesi düşünülecek bir şey yoktur. Kısacası her putperest ancak Allah’a ibadet etmiştir. 

Yine bundan dolayı bu kitabın yazarı, buzağıya tapanların isabet ettiklerini benimsemiş, Musa (Aleyhisselâm)'ın Harun (Aleyhisselâm)’ın buzağıya  tapanları yadırgamasına karşı çıktığını zikretmiş ve şöyle demiştir: “Musa (Aleyhisselâm) durumu Harun (Aleyhisselâm)’dan  daha  iyi  bilmekteydi. Çünkü o, Allah’ın kendisinden başka bir şeye ibadet etmemelerini takdir ettiğini(!)bildiğinden, buzağıya tapanların neye taptıklarını biliyordu. Allah’ın hükmettiği herşey mutlaka gerçekleşecektir. Musa (Aleyhisselâm)'ın kardeşi Harun (Aleyhisselâm)’ı yermesi gördüğü yadırgamasından ve ona tâbi olmamasından kaynaklanmıştır. Çünkü gerçek arif, hakkı her şeyde gören kimsedir. Hatta her şeyin aynısını görendirde.
 
Bu yüzden Firavun’u, ariflerin ve tahkikçilerin büyüklerinden sayarlar ve rubûbiyet iddiasında isabet ettiğini düşünürler. Nitekim O kitapta şöyle demiştir: “Firavun kendi zamanında otorite makamında ve kılıçla hükmeden bir halife olunca, her ne kadar zâlim birisi olsa da şöyle demiştir: “Ben sizin en yüce Rabbi’nizim!”²¹⁴ Bu şu anlama gelmektedir: Her ne kadar herkes, herhangi bir şeye nisbetle rabbler olsa da ben onlardan daha yüce olan bir rabbim. Çünkü bana zahirde aranızda hükmetme görevi verildi.” Sihirbazlar da dediklerinin doğruluğunu anlayınca onu yadırgamadılar, ikrar ettiler ve  şöyle dediler: “Öyle ise yapacağını yap! Sen, ancak bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin.”²¹⁵ Devlet senindir. Böylelikle, her ne kadar Hakk Teâlâ’nın aynısı olsa da: Firavun’un  sözü doğru olmuştur: “Ben sizin en yüce Rabbi’nizim!” 

Onların  kâfir olduklarını  bilmen  için  şunu bilmen  sana yetecektir: onların görüşlerinin en hafifi, Firavun’un mü’min ve günahlardan beri olarak öldüğünü söylemeleridir. Nitekim şöyle demiştir: “Musa (Aleyhisselâm) Firavun’un gözünün nûrudur. Bunu da boğulurken Allah’ın verdiği iman sebebiyle gerçekleştirmiştir. Bu yüzden de onun ruhunu tertemiz bir şekilde almıştır. Onda hiçbir pislik söz konusu bile değildir. Çünkü Allah onun ruhunu iman ederken günah kazanmadan önce almıştır. Zaten İslâm da eskiden yapılan hataları affeder.”

Müslüman, Yahudi ve Hristiyanlardan oluşan bütün dinlerde zorunlu olarak bilinir ki Firavun yaratılmışların Allah’a karşı en fazla kâfir olanıdır. Bu ne ki! Allah Teâlâ Kur’ân’da, bir kâfirin özel ismini belirterek, Firavun’un kıssasından daha büyüğünü anlatmamıştır. Yine onun hakkında zikrettiği gibi kâfirlerden hiçbirinin ne küfrünü, ne tağutluğunu ne de büyüklenmesini anlatmamıştır. 

Hem onun hem de kavminin hakkında azabın en şiddetlisine gireceklerinden haber vermiştir. Çünkü Al-i Firavun ibaresi, tıpkı Al-i  İbrahim, Al-i Lût, Al-i Davud, Al-i gibidir. Bu isim tamlamalarındaki tamlayanı ailenin kapsamına dâhil  olacağına âlimler ittifak etmişlerdir. İnsanlardan Allah’ın en büyük düşmanına gelip de onların Allah’a karşı küfre düştükleri konusunda isabet ettiklerini ve haklı olduklarını söyledikleri zaman, onların bu dediklerinin Yahudi ve Hristiyanların küfürlerinden daha büyük olduğu anlaşılmıştır. Bir de diğer ifadeler nasıl durumdadır acaba, varın siz düşünün! 

Selef âlimleri ve imamları yaratıcının, yarattıklarından farklı olduğu konusunda ittifak halindedirler. Ne O’nun zâtında yarattıklarından bir şey, ne de yarattıklarında O’nun zâtından bir şey olamaz. 

Selef ve imamlar, Cehmiyye’yi “O, her yerdedir.” dedikleri için tekfir etmişlerdir. Onları yadırgadıkları ve karşı çıktıkları meselelerden birisi de, O’nun karınlarda, abdest alma yerlerinde ve helalarda olabileceğidir. O, bütün bunlardan pek yücedir. O zaman hele bir de, karınların, abdest alma yerlerinin, helaların, necasetlerin, pisliklerin bizzat kendisi yapanların durumu ne olabilir, varın siz düşünün! 

Ümmetin selefi ve imamları Allah’ın, ne zâtında, ne sıfatlarında ne de fiillerinde bir benzerinin olmadığı hususunda da müttefiktirler. İmamlardan birisi şöyle demiştir: Allah’ı yarattıklarına benzeten kâfir olur. Allah’ın kendisiyle vasfettiği özelliği inkâr eden kâfir olur. Ne Allah’ın kendini vasfettiği ne de Rasûlü’nün O’nu vasfettiği hususlarda benzetme olamaz.

Müşebbihe ve Mücessime ²¹⁶ nerede bunlar nerede? Bunlar, Allah’ı mahlûkatları gibi yapmakla küfürde  tavan yapmışlardır. 

Onlar: “Allah kadimdir, mahlûkat ise muhdestir.” Diyorlar. Diğerleri ise yaratılmışların bizzat kendisi olarak görmektedirler. Bu da yetmezmiş gibi, bir de bütün eksik ve afetli sıfatlarla vasıflandırmaktadırlar. Hâlbuki bunlarla, ancak bütün kâfirler, bütün günahkârlar, bütün şeytanlar, bütün yırtıcı hayvanlar, bütün yılan çeşitleri vasıflandırılabilir. Allah onların iftiralarından ve sapıklıklarından beridir. Allah, onların söyledikleri şeylerden münezzehtir; son derece yücedir ve uludur. 

Allah Teâlâ kendisi gibi, Rasûlü ve mü’min kulları için de onlardan intikamını alacaktır. Bunlar şöyle derler: Hristiyanlar: “Allah Mesîh’in ta kendisidir.”²¹⁷diyerek tahsis ettiklerinden dolayı kâfir olmuşlardır. Hristiyanların, Mesih hakkında dediklerinin hepsini onlar da Allah hakkında derler. Hristiyanların küfrü bunların küfürlerinden olsa olsa bir parçadır. 

Bu zikredilen kitabı son dönemde yaşayanlardan yetkili bir kimseye okuyunca, birisi ona şöyle dedi: “Bu kitap Kur’ân’a muhalefet etmektedir. 0 da: Kur’ân’ın tamamı şirk doludur’ dedi. Asıl tevhid ancak bizim şu sözümüzdedir.” dedi... Yani; Kur’ân’ın rabb ile kul arasını ayırdığını kastediyor. Onlara göre tevhidin hakikati, Rabbin kulun ta kendisidir... Bunun üzerine başka birisi de dedi ki: Öyleyse benim eşimle kızım arasında ne fark olabilir ki?” o da zaten fark yok ki! Fakat şu (hakka ulaşmaktan) engelli(!) kimseler haram derler. Ama biz ise: Evet! Size haramdır!” diyoruz. 

Bu kimselerin sözleri hakkında küfürdür denildiğinde bu ifade onların hallerini belirtmez. Çünkü [onlara göre] küfür kavramı, altında farklı çeşitler barındıran bir cinstir. Hatta her kâfirin küfrü onların küfründen bir parçadır. Bundan dolayı şunların liderlerinden birisine Sen Nusayrisin denildiğinde: Nusayr benden bir parçadır cevabını vermişti. Abdullah b. Mübarek (Rahmetullahi Aleyh) de şöyle derdi: Bizler Yahudilerle Hristiyanların sözlerini anlatabiliyoruz. Ancak Cehmiyye’nin sözlerini anlatmaya dilimiz varmıyor! ” İşte bunlar, şu Cehmiyyelerden daha berbattırlar. Çünkü onların vardıkları son nokta, Allah’ın her yerde olduğunu söylemeleriydi. Bunların sözleri ise, Allah her yerin varlığıdır şeklindedir. Onlara göre, biri hall (hulûl eden) diğeri de mahall (hulûlun gerçekleştiği yer) olan iki tane mevcut varlık yoktur. 

Bundan dolayı da dediler ki: “Âdem (Aleyhisselâm)’ın, insan olarak isimlendirilmesinin sebebi, Hakk Teâlâ için kendisiyle görme melekesinin sağlandığı gözün göz bebeği mertebesinde olmasından dolayıdır.” Müslümanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar;  insanlardan herhangi birisi hakkında Allah’ın bir parçasını olduğunu söyleyenlerin bütün dinlerde kâfir olduğunu dinde zaruri olarak kabul etmişlerdir. Çünkü Hristiyanlar, her ne kadar sözleri küfrün en büyüklerinden olsa da bunu söylememiştir. Onlardan hiçbirisi,  ne  yaratılmışların aynısının yaratıcının parçası olduğunu, ne yaratıcının mahlûk olduğunu ne de münezzeh olan hakkın müşebbeh olan yaratılmış olduğunu ifade etmemiştir. 

________________________________________________________________________________________________________________________________

²¹³ İsra, 17/23.

²¹⁴ Naziat, 79/24.

²¹⁵ Taha, 20/72.

²¹⁶ Mücessime ve Müşebbihe, İslâm ümmeti arasında çıkmış sapık fırkalardan olup Mücessime Allah’a cisim isnad eden Müşebbihe ise Allah’ın zâtını ve sıfatlarını, insanlara ve sıfatlarına benzeten bir gruptur. (Abdulkadir el-Bağdadi, Mezhepler Arasındaki Farklar, s. 202)

²¹⁷ Maide, 5/17, 72.

[İbn Teymiyye]

Aynı şekilde: “Eğer müşrikler putlara ibadet etmelerini terk etselerdi, bunları terk ettikleri oranda hakka karşı bilgisiz kalırlardı.” ifadesi de bütün dinlerde zaruretle bilinen küfürdür. Çünkü bütün din mensupları ve peygamberlerin hepsi putperestlerin putlara tapmalarını  yasaklamış, bunu yapanı tekfir etmişlerdir. Mü’minin mü’min olması için putlara tapmaktan ve Allah’ın dışında ibadet edilen her varlıktan beri olması gerekir. Nitekim Allah şöyle buyurmuştur: 

“İbrahim ’de ve onunla beraber olanlarda, sizin için gerçekten güzel bir örnek vardı: Onlar kavimlerine demişlerdi ki: “Biz sizden ve Allah’ı bırakıp taptıklarınızdan uzağız. Sizi tanımıyoruz. Siz bir tek Allah ’a inanıncaya kadar, sizinle bizim aramızda sürekli bir düşmanlık ve öfke belirmiştir. ” Şu kadar var ki, İbrahim babasına: “Andolsun senin için mağfiret dileyeceğim. Fakat Allah’tan sana gelecek herhangi bir şeyi önlemeye gücüm yetmez” demişti, (O mü’minler şöyle dediler:) Rabbimiz! Ancak sana dayandık, sana yöneldik, Dönüş de ancak sanadır.”²¹⁸

Halilullah (Aleyhisselâm) da şöyle demiştir: 

“İbrahim dedi ki: İyi ama neye taptığınızı (biraz olsun) düşündünüz mü? İster siz, ister eski atalarınız. İyi bilin ki onlar benim düşmanımdır; ancak âlemlerin Rabbi (benim dostumdur.)”²¹⁹

“Bir zaman İbrahim, babasına ve kavmine demişti ki: Ben sizin taptıklarınızdan uzağım. Ben yalnız beni yaratana ibadet ederim. Çünkü O, beni doğru yola  iletecektir.”²²⁰ 

“Ey kavmim! Ben sizin (Allah’a) ortak koştuğunuz şeylerden uzağım. Ben hanîf olarak, yüzümü gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah’a çevirdim ve ben müşriklerden değilim.”²²¹

Bu husus, Müslümanlar bir kenara, Yahudi ve Hristiyanlarda bile özel bir delille delillendirilmeye gerek kalmayacak kadar açık ve çoktur. Eğer birisi çıkar da: “Eğer müşrikler putlara ibadet etmelerini terk etselerdi, bunları terk ettikleri oranda hakka karşı bilgisiz kalırlardı.” derse, Yahudi ve Hristiyanlardan daha fazla kâfir olmuştur. Onları tekfir etmeyen de Yahudi  ve Hristiyanlardan daha fazla kâfir olmuştur. Çünkü Yahudi ve Hristiyanlar putperestleri tekfir ediyorlardı. Öyleyse putlara tapmayı terk edeni, terk ettigi oranda hakka karşı bilgisiz sayanın durumu ne olur sizce?

Onun bir de şöyle sözü vardır: “Âlim olan, kime ibadet ettiğini ve hangi şekilde zahir oldu da sonunda ibadet ettiğini bilir. Bunların arasının ayırt edilmesi ve çokluğu, somut şekillerdeki azalar ve ruhani şekildeki manevî kuvvetler gibidir. Demek ki ibadet edilen her varlıkta Allah’tan başka kimseye ibadet edilmemiştir.”
 
Bu ifade de putperestlerin küfründen daha berbattır. Çünkü onlar, araya aracılar ve şefaatçiler koymuş ve şöyle demişlerdi:

 “Onlara, bizi sadece Allah ’a yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz.”²²²

“Yoksa onlar başkasını şefaatçiler mi edindiler? De ki: Onlar hiçbir şeye güç yetiremezler ve akıl erdiremezlerse de mi (Şefaatçi edineceksiniz)?”²²³
 
Ayrıca onlar, Allah’ın, göklerin ve yerin, putların da yaratıcısının Allah olduğunu kabul ediyorlardı. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur:
 
“Andolsun ki onlara: Gökleri ve yeri kim yarattı? Diye sorsan, elbette “Allah’tır” derler.”²²⁴ 

“Onların çoğu Allah’ a ancak ortak koşarak inanırlar.”²²⁵
 
İbn Abbas (Radıyallâhu Anh) dedi ki: “Yani; onlara göklerin ve yerin yaratılması hakkında sorarsın demektir. Onlar da hemen ardından: “Allah” diyecekler sonra da başkasına ibadet edeceklerdir. Mesela onlar telbiyelerindeki “sana geldim Allah'ım! Senin ortağın yoktur. Ancak birisi  vardır ki o senindir. Sen onu ve onun sahip olduklarına sahipsin.” Bundan dolayı Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: 

“Allah size kendinizden bir temsil getirmektedir: Mülkiyetiniz altında bulunan köleler içinde, size verdiğimiz rızıklarda birbirinizden çekindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz derecede sizinle eşit ( haklara sahip)ortaklarınız var mı?”²²⁶

Bunların küfrü, putperestlerin başkalarına değil de Allah’a ibadet ettiklerini kabul etmeleri açısından daha büyüktür. Bir de onlara göre putlar, Allah’a karşı insanın bir organı ve nefsin kuvvetleri mertebesindedir. Ama putperestler öyle mi? Onlar taptıkları putların Allah’tan başka bir varlık olduğunu ve yaratıldıklarını itiraf ediyorlardı. Bir de şu açıdan bakarsak, putperest Araplar, göklerin ve yerin bu ikisinden başka yaratan bir rabbleri olduğunu da kabul etmektelerdi.

Ama diğerlerine göre, gökler ve yer diye bir kavram yoktur. Diğer yaratılmışlar ise, olsa olsa gökler ile yerden ve diğer yaratılmışlardan tamamen farklı birer rabbdirler. Bilakis yaratılan yaratanın ta kendisidir!
 
Yine İslâm Dini’nde zaruri olarak bilinen hususlardan birisi de; Ad, Semud, Firavun kavmi ve Allah’ın kıssalarını anlattığı kâfirler Allah’ın düşmanıdırlar ve onlar ahirette azab edilecektirler. Ayrıca Allah onlara lanet ve gazab etmiştir. Onları öven, onları Allah’a yakınlaştırılanlardan ve cennetliklerden kılanların küfrü bu açıdan Yahudi ve Hristiyanlardan daha büyüktür.

__________________________________________________________________________________________________________________________________

²¹⁸ Mümtehine, 60/4.

²¹⁹ Şuara, 26/75-77.

²²⁰ Zuhruf, 43/26-27.

²²¹ En’am, 78-79.

²²² Zümer, 39/3.

²²³ Zümer, 39/43.

²²⁴ Zümer, 39/38

²²⁵ Yusuf 12/ 106.

²²⁶ Rum. 30/28.

[İbn Teymiyye]

Bilginlerin İbn Arabî Hakkındaki Görüşleri. 

"İşbu fetva, bu adamların sözlerini uzun uzun zikredip küfür ve ilhadlarını ortaya koymaya müsait değildir. Bilinsin ki bu adamlar, yahudilerden de, hıristiyanlardan da daha kafir olan Batıni-Karamita ve İsmailiyye türünden bir gruptur. Nitekim büyük alim ibrahim el-Ca'beri  (Rahmetullahi Aleyh) ²²⁷,Fusus kitabının yazarı İbn Arabi ile bir araya geldiği zaman şöyle demiştir: "Onu, Allah'ın indirdiği her kitabı ve gönderdiği her peygamberi yalanlayan pis bir ihtiyar olarak gördüm"."

Büyük fıkıh alimi Ebu Muhammed Abdisselam (Rahmetullahi Aleyh) ²²⁸Kahire'ye geldiğinde kendisine ibn Arabi sorulduğu zaman şöyle demişti: «O kötülük piri, yalancı mı yalancı, hayırdan, uzak biridir, alemin kadim olduğu görüşündedir, zinayı haram saymaz.»

İbn Arabi, alemin kadim olduğunu söylediği ve bu, bilinen bir küfür olduğu içindir ki, İbn Abdisselam.: «O, alemin kadim olduğuna kaildir» demiş ve bu ifadeleri ile ibn Arabi' nin kafir olduğunu belirtmiştir. Henüz o sıralarda İbn Arabi' nin «Alem, bizzat Allah'tır; alem, Allah'ın suretidir; alem Allah'ın hüviyetidir» şeklindeki sözleri yayılmamıştı. Şüphesiz böylesi bir fikir Vacibü'l-Vücud'un varlığını kabul edip, «Mümkün varlıklar O'ndan sudur etmiştir» diyerek alemin kadim olduğu fikrini savunanların küfründen daha beterdir.

İbn Arabi'yi bizzat gören alimler onun çok yalancı ve iftiracı olduğunu, el-Fütuhat el - Mekkiyye ve benzeri kitaplarının akıl sahibi hiç kimsenin gözünden kaçmayacak yalanlarla dolu olduğunu söylemişlerdir. Evet İbn Seb'in, Konevi, Tilimsani gibi taraftarları arasında İbn Arabi İslam'a en yakın olanı olduğu halde durum budur. Şimdi İslam'a en yakın olan, yahudilerin ve hiristiyanlarm 'küfründen daha beter bir küfrün içinde bulunursa İslam'dan en uzak olanların durumunu varın siz hesap edin!.. Ben bunların bahsettikleri küfrün onda birini bile zikretmedim.............

Bu vahdet-i vücudçuların durumu da aynıdır: Bunların elebaşıları küfrün önderleri olup öldürülmeleri vaciptir. Tevbe etmeden yakalandığı zaman bunlardan herhangi birinin tevbesi kabul olunmaz. Çünkü bunlar, dıştan müslüman olduklarını söyleyip içlerinde büyük bir küfrü gizli tutan zındıkların önde gelenlerindendirler. Bunlar, ne söylediklerim ve müslümanların dinine muhalefet ettiklerini gayet iyi bilmektedirler. Bu sebeple bunlara intisap eden, bunları savunan, övüp yücelten, kitaplarına değer veren, bunlara yardım ve desteğiyle tanınan, bunlar hakkında söz söylemeyi hoş görmeyen veya onların sözlerinin mahiyetini, bu kitabı onun yazıp -yazmadığını bilmediği mazeretiyle ve ancak bir cahilin ya da münafıkın ileri sürebileceği benzeri mazeretlerle onları mazur görmeye kalkışan herkesin cezalandırılması gerekir. Hatta durumlarına vakıf olup da onlara karşı çıkmaya yardımcı olmayan herkesin de cezalandırılması gereklidir. Çünkü böylelerine karşı kıyam edip mücadelede bulunmak en önemli vecibelerdendir. Zira bunlar bazı şeyhlerin ve alimlerin, hükümdarlar ve devlet adamlarının akıllarını ve dinlerini ifsad etmişlerdir; bunlar yeryüzünde sırf fesat peşinde koşar ve insanları Allah'ın yolundan alıkoyarlar.

Bunların dinde meydana getirdiği yıkımlar, müslümanların mallarına el koyan ama dinlerine dokunmayan Moğolların ve yol kesici eşkıyaların - ki bunlar müslüman dünyayı fesada vermelerine rağmen dine dokunmamışlardır - zarar ve tahribatından daha büyük olmuştur. Bunları tanımayanlar tahkir etmezler. Ama bunların sapıklıkları ve saptırmalarını tavsif edip anlatmak mümkün değildir; bunlar tıpatıp Batıni Karamita'nın benzeridirler.

Dolayısıyla bunlar Moğolların hakimiyetini arzulamakta, onların müslümanlara galebe çalmasını tercih etmektedirler. Yalnız onların yandaş ve taraftarlarından hiç haberi olmayanlar bundan müstesnadır; çünkü bunlar onların içyüzünü bilmemektedirler.

Yine aynı nedenle bunlar yahudileri ve hiristiyanları nasılsalar öylece kabul edip, tıpkı putperestleri hak üzere saydıkları gibi, bunları da hak üzere görmektedirler ki, bu her iki tutum da büyük bir küfürdür.

Böyleleri hakkında hüsn-ü zan besleyip de onların durumunu bilmediğini iddia eden kimse, onlara muhalefet edip, açıkça onları reddetmese bile, işte artık onların halini bilsin. Aksi halde onlardan kabul edilecek ve onlardan sayılacaktır.

Onların sözlerinin Şeriat'a uygun bir te'vili vardır» diyenlere gelince, şüphesiz bunlar da onların elebaşıları ve önderlerindendir. Çünkü böyle birisi şayet aklı başında ise söylediklerinde kendisinin yalancı olduğunu bilir. Eğer bu hususa içiyle ve dışıyla gerçekten inanıyorsa bu da hıristiyanlardan daha fazla kafirdir. Böylelerini kafir tanımayan ve sözlerinin bir te'vili olduğunu kabul eden kimse, 'teslis ve ittihad' akideleri dolayısıyla hıristiyanları hiç mi hiç kafir sayamaz. Doğruyu bilen ancak Allah'tır.


___________________________________________________________________________________________________________________________________

²²⁷ Ebû İshak İbrahim b. Ömer el-Ca’berî (732/1332).Şafii fakihlerinden olduğu gibi aynı zamanda da kıraat âlimidir.  Yüz kadar eseri vardır.  Bkz: Zirikli el-A'lam 1/55.

²²⁸ Ebû Muhammed Abdulaziz b. Abdusselam (660/1262) Sultanu’l-Ulema (Eşari akidesini savunurdu) lakabına sahip bir fakih olup ictihad mertebesinde kabul edilmiştir. Dimeşk’te doğup büyümüş, Bağdat ve Kahire’ye gitmişti. Bütün buralarda takdirlerle karşılanmıştır. Ayrıca çeşitli İslâmi ilimlerde eserleri vardır. Bkz: Zirlikli, el-A’lam, 4/21.

[İbn Teymiyye]

Vahdet-i Vücûd Mezhebi'nin Hakikati ²²⁹

Şeyhû’l-İslâm Ahmed b. Teymiyye  (Allah ruhunu mukaddes kılsın) dedi ki: 

Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla 

Hamd, âlemlerin Rabbi, Rahmân, Rahîm, din gününün sahibi olan Allah’ındır. Ben; bir, Hakk-ı Mübin olan Allah’tan başka ilâh olmadığına şehadet ederim. Muhamed  (Sallallâhu Aleyhi ve sellem)’in, onun kulu, elçisi ve peygamberlerin sonu olduğuna da şehadet ederim. Ona ve diğer peygamber kardeşlerine çokça selam olsun. 

Daha sonra; 

Bu İttihatçılar’ın görüşlerinin ve bu görüşlerin batıllığının açıklanmasını aradığın mektubun (bana) ulaştı. Aslında sen benden, onların görüşlerinin bazı bozuk yönlerini  işitmiştin. Geri kalan açıklamanın tamamlanması için vakit daralmış, yolculuk senin acele etmene sebep olmuştu. Ben, sizin yanınızda, (kendilerini) tarikata ve hakikata nisbet edenlerden oluşan kimselerin görüşlerini destekleyenleri de gördüm. Mektubunun benim tarafımdan çok uygun bir yeri vardır. İnşallah aradığını bulacaksın. 

Allah’ın mü’minleri faydalandırmasını, bu inkârcı ve münafıkların zararını def etmesini umduğum kadarıyla bazı düşüncelerimi yazdım. Bu kimseler, Allah’ın isimleri, kitab-ı Mübin’indeki gerek mahlûkatla alakalı gerek gökten  indirilen âyetlerini inkâr ederler. Bu kitap, ilim ve marifet sahibi kimselerden oluşan, hidâyete erdirilmiş Hakikat ve yakin ehli’nin üzerinde olduğu yol ile ariflere(!) benzeyen bu zındıkların üzerinde olduğu yol arasındaki farkı açıklamıştır.

Nitekim bunlar, kendilerini peygamber olduğunu zannedenlerin yaptığı gibi peygamberlik de taslamışlardır. Yine, Allah’ın kelamını uydurulmuş şiire ve iftiracıların sözlerine benzetmişlerdir. [Allah kâfirlerin uydurdukları sözlerden çok yücedir.] 

Benim bu yazıyı kaleme almamın sebebi şu iki hususun açıklığa kavuşmasıdır: 

-Bu kimseler mürted, (itikadi) münafık ve kâfirlerin grubundan; Firavun, Bâtıni Karâmita’ların takipçileri;  iftiracı Museyleme ²³⁰, el-Ansi ²³¹ ve benzerlerinin arkadaşlarıdır.

-Sıddîklerden, Şehidlerden, Salihlerden oluşan ilim ve iman ehlinın Allah’ın dostu İbrahim (aleyhisselâm)’ın, Allah’ın kendisiyle bizzat konuştuğu Musa (as.)’ın ve insanların tamamına gönderilen Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in takipçileridir. Bu kimseler ister öne geçen Allah’a yakınlaştırılmış kimseler, ister dengeli yol tutan Ashab-ı Yemin’den olsun hiç fark etmez.  Allah’u Teâlâ, anlaşmazlığa düştükleri hakk olan hususlarda, insanların arasında hükmeden merci olarak tayin ettiği Kitab-ı Mübin’inde hakk ile batılın hidâyet ile sapıklığın, mü’minler ile kâfirlerin arasını ayırmıştır. Örneğin şöyle buyurmuştur: 

“Yoksa kötülük işleyenler ölümlerinde ve sağlıklarında kendilerini, inanıp iyi ameller işleyen kimseler ile bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kötü hüküm  veriyorlar.”²³²

“Yoksa biz, iman edip de iyi işler yapanları, yeryüzünde bozgunculuk yapanlar gibi mi tutacağız? Veya (Allah’tan) korkanları yoldan çıkanlar gibi mi sayacağız?”²³³

“Öyle ya,  (Allah’a)  teslimiyet gösterenleri,  (o)  günahkârlar gibi tutar mı hiç? Size ne oluyor? Ne biçim hüküm veriyorsunuz?”²³⁴

Yalancı, günahkâr ve şüphe tohumu ekenlerin akıllarını karıştırdığı kimselerden oluşan, Peygamberlerle ilim ve iman ehlinin kılığına girenlerin halini açıklamış; onların da ilhamı ve vahiyleri olsa da şeytanlardan olduğunu bildirmiştir: 

“Gerçekten şeytanlar dostlarına, sizinle mücadele etmeleri için telkinde bulunurlar. Eğer onlara uyarsanız şüphesiz siz de Allah’a ortak koşanIar olursunuz.”²³⁵

“Şeytanların ise kime ineceğini size haber vereyim mi? Onlar, günaha, iftiraya düşkün olan herkesin üstüne inerler.”²³⁶ 

Allah’ın, dininden irtidat edenlerin yerine, mutlaka ama mutlaka din-i Mübin’ini ikame edecek yeni kimseleri getireceğini de bildirmiştir: 

“Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah, sevdiği ve kendisini seven mü’minlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir: (Bunlar) Allah yolunda cihad ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar (hiçbir kimsenin kınamasına aldırmazlar). Bu, Allah’ın, dilediğine verdiği lütfudur. Allah’ın lütfu ve ilmi geniştir.”²³⁷

Bu anlattıklarımızın tek sebebi vardır. O da; “Bu inkârcıların söyledikleri kelamda ve dizdikleri şiirlerdeki görüşleri hep uydurulmuş söz ve şiir arasında gidip gelmesidir.” Ebû Bekir (radıyallâhu anh) bu iki hususa Ömer (radıyallâhu anh) ile aralarında geçen şu diyalogda değinmiştir:

Ömer (radıyallâhu anh) bir konuşmasında “Ey Allah’ın Rasülü’nün halifesi! İnsanları kazanmaya bak!” deyince o da sakalını tutarak [ve sağa sola sallayarak] şöyle demiştir: “Ey Hattab’ın oğlu! Cahiliye’de cesurdun da İslâm’a girdikten sonra mı korkaklaştın? Ne için onları kazanmaya bakacakmışım? Uydurulmuş bir söze ve şiire karşı mı onları kazanmaya bakayım.” Sözlerini şöyle sürdürdü: “Ben onları Museyleme’nin Kur’ân’ı ve Tuleyha el-Esdi’nin ²³⁸ şiiri gibi uydurulmuş sözlere davet edecek değilim.” 

Kur’ân bu iki çeşitle, günahkârlara ve apaçık iftira edenlere karşı çıkmıştır: 

“Görebildikleriniz ve göremedikleriniz üzerine yemin ederim ki, hiç şüphesiz o (Kur’ân), çok şerefli bir elçinin sözüdür. Ve o, bir şair sözü değildir. Ne de az iman ediyorsunuz! Bir kâhin sözü de değildir (O). Ne de az düşünüyorsunuz! (O), âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir.”²³⁹

“(Rasûlüm!) Onu Rûhu’l-emîn (Cebrail) indirdi. Senin kalbine; uyan. cılardan olman için, Apaçık Arapça bir dille. O, şüphesiz daha öncekilerin kitaplarında da var-dır. Benî İsrail bilginlerinin onu bilmesi, onlar için bir delil değil midir? Biz onu Arapça bilmeyenlerden birine indirseydik de, bunu onlara o okusaydı, yine ona iman etmezlerdi. Onu günahkârların kalplerine böyle soktuk. Onun için, acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler. İşte bu (azap) onlara, kendileri farkında  olmadan, ansızın geliverecektir. O zaman: Bize (iman etmemiz için) mühlet verilir mi acaba? Diyeceklerdir. (Durmadan mucize talebiyle) onlar bizim azabımızı mı çarçabuk istiyorlardı? Ne dersin! Eğer biz onları yıllarca yaşatsak. Sonra tehdit edilmekte oldukları (azap) başlarına gelse! Faydalandırıldıklan nimetler onlara hiç yarar sağlamayacaktır. Bununla birlikte hangi memleketi, helak ettikse muhakkak onu uyarıcı  (peygamberleri) olmuştur.  (Onlar)  ihtar edilmiştir ve biz zulmetmiş değilizdir. O’nu  (Kur’ân’ı) şeytanlar indirmedi. Bu onlara düşmez; zaten güçleri de yetmez. Şüphesiz onlar, vahyi işitmekten uzak tutulmuşlardır. O halde sakm Allah ile beraber başka ilâha kullukedip yalvarma, sonra azap edilenlerden olursun!  (Önce) en yakın akrabanı uyar. Sana uyan mü’minlere  (merhamet) kanadını indir. Şâyet sana karşı gelirlerse de ki: Ben sizin yaptıklannızdan muhakkak ki uzağım. Sen O mutlak galip ve engin merhamet sahibine güvenip dayan. O ki, (gece namaza) kalktığın zaman seni görüyor. Secde edenler arasında dolaşmanı da (görüyor). Çünkü her şeyi işiten, her şeyi bilen O’dur. Şeytanların ise kime ineceğini size haber vereyim mi? Onlar; günaha, iftiraya düşkün olan herkesin üstüne inerler. Bunlar,  (şeytanlara) kulak verirler ve onların çoğu yalancıdırlar. Şairler(e gelince), onlara da sapıklar uyarlar. Baksana onlar her vâdide şaşkın şaşkın dolaşırlar. Ve onlar yapamayacakları şeyleri söylerler. Ancak iman edip iyi işler yapanlar, Allah’ı çok çok ananlar ve haksızlığa uğratıldıklarında kendilerini savunanlar başkadır. Haksızlık edenler, hangi dönüşe (hangi akıbete)  döndürüleceklerini yakında bileceklerdir.”²⁴⁰

Sonuç olarak, Allah Subhanehu bu sürede yalancı kâhinlerin, sapkın şairlerin belirtilerini zikretmiş ve bu iki sınıftan uzak tutmuştur. Nitekim“ Hakka Suresi’nde de durum aynıdır. Allah şöyle buyurmuştur: 

“O (Kur’ân), şüphesiz değerli bir elçinin (Cebrail’in) getirdiği sözdür. O elçi güçlü, Arş’ın sahibi (Allah’ın) katında çok itibarlıdır. O orada sayılan, güyenilen (bir elçi) dir. Arkadaşınız (Muhammed) de mecnun  değildin  Andolsun ki, onu (Cebrail’î) apaçık ufukta görmüştür: O, gaybın bilgilerini (sizden) esirgemez. O Iânetlenmiş şeytanın sözü de değildir: Hal böyle iken nereye gidiyorsunuz? O, herkes için, bir öğüttür. Sizden doğru yolda gitmek isteyenler  için de.  Âlemlerin  Rabbi Allah  dilemedikçe siz dileyemezsiniz.”²⁴¹
 
Buradaki elçi Cebrail (aleyhisselâm)'dır. İlk âyette ise Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem)’dir. Bundan dolayı da orada onu, şair ya da kâhin olmaktan tenzih etmiştir. Burada ise ona gönderilen elçinin şeytanlardan olmasını tenzih etmiştir. 


_______________________________________________________________________________________________________________________________________

²²⁹ Bu bölüm, Şeyhu’l-İslâm İbn Teymiyye’nin bir mektubudur.

²³⁰ Museyleme b. Sümame el-Kezzab (12/633). Yemame bölgesi reislerindendi. Mekke fethedilip Arap yarımadası’nda İslâm hakim olunca bu bölgeden Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem)’e gönderilen heyet içinde Museyleme de vardı. Fakat o, geride kalıp Peygamber’le görüşmedi. Memleketine döndükten sonra da peygamberlik iddiasında bulundu. Bu sebeple kendisine el-Kezzab denmiştir. Bu sırada Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) vefat ettiğinden Museyleme’nin tecziyesi ve öldürülmesi ancak Ebû Bekir (radıyallâhu anh)’ın halifeliğinde olmuştur. Bkz: Zirikli, eI-A’lam, 7/226; Taberî Tarih, 3/281-301. 

²³¹Ayhele b. Ka’b el-Ansi (11/632). Daha çok el-Esved el-Ansi diye isimlendirilmiştir. Kendisi yalancı peygamberlerden olup kısa bir süre Yemen Bölgesi’ne hakim olmuştur. Ancak Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem)’in verdiği emirle öldürülmüş, taraftarları dağıtılmıştır. 

²³² Casiye, 45/21.

²³³ Sa’d, 38/28.

²³⁴ Kalem, 68/35-36.

²³⁵ En’am, 6/121.
 
²³⁶ Şuara, 26/221-222. 

237 Maide, 5/54.

²³⁸ Tuleyha b. Huveylid el-Esdi (21/642). Önce Peygamber (sallallâhu aleyhi ve seliem)’e gelip Müslüman olmuş, sonra da dinden dönerek yalancı peygamberlik iddiasında bulunmuştu. Ebû Bekir (radıyallâhu anh) mürtedler ve yalancı peygamberlere savaş açtığında Tuleyha üzerine de bir ordu göndermişti. Çarpışma esnasında Tuleyha mağlup oldu ve askerleri dağıldı. Ancak kendisi kaçmayı başardı. Sonra tekrar Müslüman olarak gelip Ömer (radıyallâhu anh)’a biat etti. İslâm ordularına katılarak İran Fethi ’nde büyük kahramanlıklar gösterdi ve Nihavend Savaşı’nda şehid oldu. Bkz: Zirikli, el-A’lam, 3/230. 

²³⁹ Hakka, 69/38-43.

²⁴⁰ Şuara, 26/193-227.

²⁴¹ Tekvir, 81/ 19-29.

[İbn Teymiyye]

BİR MESELE

Batılı Kabul Etmek Ya Bilgisizlik Ya da Zalimliktir 

Allah seni hidâyete erdirsin ve irşad etsin! Bil ki! Bunların görüşlerini düşünmek bile ne kadar bozuk olduğunu anlamada yeterli olacaktır. Güzelce düşündükten sonra,  ayrıca bir delile gerek de kalmayacaktır. Peki, neden  şüphe meydana gelebiliyor? Çünkü sözlerinde mücmel ve müşterek lafızlarının söz konusu olmasından dolayı, insanların çoğu ne demek istediklerini ve neyi kastettiklerini anlamıyor da ondan! Bu ne ki?! Hatta onlar kastettiklerinin ve dediklerininde hakikatini anlamıyorlar. Bu yüzden de çoğu zaman çelişkiye düşüyorlar. Dikkat et! Böyle kimseler, [önce] bir şeyi benimsiyorlar, [sonra da] sonra da ya dile getiriyorlar ya da onun peşinden gidiyorlar. 

Bundan dolayı aralarında birkaç fırkaya ayrılmışlardır. Farklı farklı olduklarını hissetmelerine rağmen hırkalarını ayırt etme hidâyetine varamıyorlar.  Bu yüzden de ben, onların gerek tabiilerinden gerekse de liderlerinden görüşlerinin hakikatini ve sırrını açıkladım.

Bunu duyunca meseleyi büyümsediler. Eğer söylediklerime yerme ve reddiyeleri eklemeseydim, mutlaka beni liderleri yaparlar ve ellerinden geldiği kadar anlatılmayacak şekilde itaat sergilerler ve mallar sarf ederlerdi. Tıpkı; Hristiyanların liderlerine, İsmailiyye’nin büyüklerine, Firavun hanedanının Firavun’a bol bol harcadıkları gibi... 

Bunların görüşlerini kabul eden şu iki kimseden birisidir:

Ya durumlarının hakikatini, iç yüzünü bilmeyen bir cahil...

Ya da yeryüzünde büyüklenme ve  fesat  (çıkarmak) isteyen birisidir. Her iki özelliği barındıran birisi de olabilir. Allahu Teâlâ’nın haklarında: 

“Firavun kavmini aldattı. Onlar da kendisine boyun eğdiler”²⁴²

Dediği Firavun’un tabiilerinin ve efendileriyle beraber Karâmita’nın halidir. Aynı  şekilde,  ateşe  çağıran  imamları hakkında, kâfir ve münafıkların durumu da böyledir. Ancak onlara kıyamet gününde yardım edilmeyecektir: 

“Şu muhakkak ki, Allah kâfirleri rahmetinden kovmuş ve onlara çılgın bir ateş hazırlamıştır. (Onlar) orada ebedî olarak kalacaklar, (kendilerini koruyacak) ne bir dost ne de bir yardımcı bulacaklardır. Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün: Eyvah bize! Keşke Allah ’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik! Derler. Ey Rabbimiz! Biz reislerimize  ve  büyüklerimize  uyduk  da  onlarbizi yolda saptırdılar, derler. Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onlar! büyük bir lânetle rahmetinden kov.”²⁴³
 
“İnsanlardan bazıları Allah’tan başkasını Allah ’a denk ilâhlar edinir de onları Allah’ı sever gibi severler. İman edenlerin Allah ’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır. Keşke zâlimler azabı gördükleri zaman (anlayacakları gibi) bütün kuvvetin Allah’a ait olduğunu ve Allah ’ın azabının çok şiddetli olduğunu önceden anlayabilselerdi. İşte o zaman ( görecekler ki) kendilerine uyulup arkalarından gidilenler, uyanlardan hızla uzaklaşırlar ve (o anda her iki taraf da) azabı görmüş, nihâyet aralarındaki bağlar kopup parçalanmıştır. (Kötülere) uyanlar şöyle derler: Ah, keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün  olsaydı da,  şimdi  onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini, pişmanlık ve üzüntü kaynağı olarak gösterir ve onlar artık ateşten çıkamazlar.”²⁴⁴


_____________________________________________________________________________________________________________________________________________

²⁴² Zuhruf. 43/54.

²⁴³ Ahzab. 43/64-68.

²⁴⁴ Bakara, 2/165-167.

[İbn Teymiyye]

İttihâdiyye ve Hulûliyye Arasında Bir Karşılaştırma 

BİR MESELE 

Bunların görüşlerinin hakikati şuna dayanır: Kâinatın varlığı Allah Teâlâ’nın varlığının aynısıdır. Onun varlığı kesinlikle ondan başka bir şey değildir. Bundan dolayı onları “Hulûlcular” diye isimlendirenler ya da: “Onlar hulûl görüşünü benimsemektedirler. ” Diyenler; görüşlerinin bilgisinden mahrum bir şekilde içlerine tam manasıyla girmediğinden bu düşünceyi benimsemiştir. Çünkü: “Elbette Allah, yarattıklarının içine hulûl eder/girer.” diyen hulul edilen yerin hulûl edenden başka bir şey olduğuna hükmetmiştir. Bu da onlara bir ikilem ve iki varlığı kabul etmektir: 

Birincisi: hulûl eden hakkın varlığı 

İkincisi: hulûl edilen yer olan yaratılmışın varlığı. Onlar ise kesinlikle iki varlığın kabul edilmesini onaylamamaktadırlar. 

Şüphesiz ki bu görüş, küfür bakımından diğerlerinin görüşünden daha azdır. Ayrıca bu, selefin görüşlerini reddettiği Cehmiyye’den birçoğunun da görüşüdür. Cehmiyye ki, Allah’ın her yerde olduğunu iddia edenlerdir. İmamlardan ve seleften bir grup Cehmiyye hakkında bahsetmiş ve onları tekfir etmişlerdir. Bu ne ki! İbn Mübarek, Yusuf b. Esbat, İmam Ahmed ve ashabından oluşan bir grup ilim ve hadis ehli gibi bazı imamlar (rh.a.) yetmiş iki fırkadan bile çıkarmışlardır. Yine bu görüşü, Cehmiyye’nin bazı kelamcıları ve kendilerini ibadete verenlerin çoğu da benimsemiştir. 

Bu son dönemde yaşayanların inkârı, cehmileşmesi ve zındıklaşması bu ilk Cehmiye’nin kâfir olmasının bir çeşit dallanıp budaklanması ve tamamlamasıdır. 

Neden ittihadçılar diye isimlendirildiklerinin sebebini iki şekilde açıklayabiliriz:

Birincisi: İlk görüşten hoşlanmamalarından dolayıdır. Çünkü İttihad, iktiran kalıbından gelmektedir. Bu da ikisinden birinin diğeriyle birleştirmesini gerektirir. Onlar ise asla iki varlığı kabul etmemektedirler.

İkincisi: Çokluğun teke dönüşmesine binaen, bunun onlara göre sahih olmasıdır. Zaten bu çelişkilerini yakında açıklayacağım. 

Bu metod ya İbn Arabî’nin görüşüne binaen oluşturulmuştur. Çünkü o Varlığın sabit olmadığını benimser ve: “Hakkın varlığı, mümkünatın sabitliğine hükmeder.” der. Dolayısıyla varlık ile şahitlik arasında ittihad olması sahihtir. Ya da böyle bir ayrım yapmadan: “Hayali olan çokluk, keşiften sonra tek olmuştur. ” veya “Bizzat çoğunluk olan, mutlak bir şekilde tek olmuştur), demektedirler.

[İbn Teymiyye]

Îttihâdiyye’nin Temelleri

BİR MESELE 

Onların temellerini kurdukları asıl: “yaratılanların ve yapılanların, hatta cinlerin, şeytanların, kâfirlerin, fasıkların, köpeklerin, hınzırların, necasetlerin, küfrün, fasıklığın ve isyanın varlığı bizzat Rabb Teâlâ’nın varlığının aynısıdır. Her ne kadar bunlar onun yarattığı, sahip olduğu, yaptığı ve kendisi sayesinde kaim olduğu varlıklar olsalar da; Rabb onlardan farklı değildir, zatında da aynısıdır. ” Şeklindedir. Bir de onlar kâinatta farklılığa, akıl ve hislerle (fark edilebilen) zahir birçokluğa da şahitlik edebilmektedirler. İşte bütün bunlar bir araya gelince, bu çokluğu ortadan kaldıran bir bütünlüğe ve sabit olmasına rağmen farklılığı ortadan kaldıran bir vahdete ihtiyaç duydular. Derken sana birazdan açıklayacağım üç görüşe ayrıldılar. Her ne kadar onlar, hakkı kâmil bir şekilde göremediklerinden ve tasavvur edemediklerinden dolayı birbirlerinin görüşlerini açıklamasalar da ben bunu yapacağım:   

[İbn Teymiyye]

Birinci Görüş: Fusûsu’l-Hikem Sahibi İbn Arabî’nin Görüşü:

İbn Arabî’nin Görüşleri 

Evet, bu küfürdür. Ancak, (diğerlerine göre) İslâm’a en yakın olanıdır. Bunun başlıca sebepleri, sözlerinde çoğu kez güzel ifadelerin söz konusu olması, ittihad hakkında başkasının sabit kaldığı gibi sabit kalmamasıdır. Hatta o bu konuda çok çelişkilere bile düşmektedir. Kendisi, bazen hakkin bazen de batılın düşünülebileceği geniş hayaliyle beraber hareket etmektedir. Allah onun ne şekilde öldüğünü daha iyi bilir. Ama yine de onun görüşleri şu iki asla dayanmaktadır:

Birincisi: Yok olan, yoklukta sabit olan şeydir. Bu görüş, Mu’tezile ve Rafızilerden böyle düşünenlere muvafıktır. 

İslâm’da bu görüşü ilk ortaya atan, Ebû Ali el-Cebai’nin²⁴⁵ şeyhi Ebû Osman eş-Şahham’dır.²⁴⁶  Buna, Mu’tezile ve Rafıziler’den oluşan bidatçi Kaderiye’nin bir grubu uyuvermiştir. Bunlar şöyle derler: Her yokluğun varlığı mümkündür. Çünkü onun hakikati, mahiyeti ve aynısı yoklukta sabittir. Çünkü eğer bunların sabitliği olmasaydı, kendinden haber verilen malum bir şey, haber verilen belirsiz bir şeyden ayrılamaz; var olması arzulanan bir şeyi istemek de mümkün olmazdı. Çünkü böyle bir istek temyizde bulunmayı gerektirir. Temyiz ise ancak ve ancak sabit olan bir şeyde mümkün olur demektedirler. 

Fakat her ne kadar onlar, haddi zâtında batıl olan bu görüşü peyda etseler de -ki Ehli Sünnet’in kelamcılarından bir grup bu yüzden onları tekfir etmiştir- Allah’ın mahlûkatı yarattıklarını itiraf etmekte ve: “Mahlûkatın varlığının aynısı hakkın varlığının aynısıdır.” dememektedirler. 

Fusus kitabının sahibi ve onun tabiileri ise şöyle derler: “Mahlûkatın varlığının aynısı hakkın varlığının aynısıdır. Dolayısıyla mahlûkat, yoklukta sabit olan zâtıyla (ondan) ayrılmış, kendileriyle kaim olan hakkın varlığıyla da birleşmiştir.” Düşünen ve anlamaya çalışanlar için sözlerinin geneli buna dayanmaktadır.
 
İbn Arabî, a’yanı sabit varlık olarak sayarsa, her mümkünün var olması gerekir. Bu Mu’tezile’nin görüşü değildir ki bu da aralarındaki üçüncü farktır. 

“Yok olan, yoklukta sabit olan şeydir.” Görüşünü savunanlar ister varlığının Allah’ın yarattığı birer varlık ister bizzat olduğuna hükmetseler de Şöyle derler: “Mahiyetler ve a’yan ne yoktan var edilmiştir ne de yaratılmıştır. Çünkü her şeyin varlığı, mahiyetine ek olan bir miktardır.” Belki şöyle de diyebilirler: “Varlık, var olanın bir özelliğidir.”
 
Bu görüşte, her ne kadar âlemin ya da âlemin maddesinin ve şeklinden ayırt edilen cevherinin kadim olduğuna hükmedenlerin görüşüne benzerlik olsa da, ayrıca aralarında ortak noktalar olsa da bunlar birbirinden farklıdır. Çünkü canlılardan, bitkilerden ve madenlerden oluşup sonradan meydana gelen bu şekiller, bütün akıllıların ittifakıyla kadim değildir. Bilakis, önce yokken sonra olmuştur. 

Sıfatlar; göklerin cisimleriyle kaim olan arazlar; yıldızların, güneşin, ayın, bulutların, yağmurun, gök gürültüsünün, şimşeğin ve yıldırımın hareketleri gibi unsurlarla kaim olan istihaleler de böyledir. Bunların hepsi, sağlam hisleri olan herkese göre kadim değildir, hadistir (sonradan meydana gelmişlerdir.) çünkü böyle kimse bizzat gözleriyle görmektedir.
 
Bizzat ma’dûm’un kıdemde sabit olduğu görüşünü ya da ma’dûmun özünün kadim olduğu görüşünü savunanlar şöyle derler: “Bunların hepsinin a’yanı kıdemde sabittir. Şekilleri değil de, âlemin tamamının maddeleri kadimdir.” 

Şunu unutma! Eğer bir görüş haddi zâtında batılsa onu tenkit edenin hakiki bir şekilde tasavvur edilecek şekilde nakletmesi mümkün değildir. Çünkü bu, ancak hakk için söz konusudur. Ama batıl olan görüş, açıklandığı zaman, bu açıklama zaten (otomatik olarak) fasitliğini ortaya koyacaktır. Öyle ki şöyle denir: “Bu durum herhangi birisine nasıl olur da kapalı kalabilir?” ve bu şekilde itikad edindiğinden dolayı şaşırılır. Normalde kişinin şaşırmaması gerekir. Nerede batıl çeşitlerinden bir görüş varsa mutlaka insanlardan bir grup onu benimser! Bundan dolayı Hakk Teâlâ batıl ehlini ölü, sağır-dilsiz-kör²⁴⁷, idrak etmemek, akletmemek, çelişkili sözler söylemek ²⁴⁸ , şüphelerinde bocalamak ²⁴⁹ ”, başıboş dolaşmak²⁵⁰  ile vasıflandırmıştır. 

Allah daha iyisini bilir de bu insanlara böylesine kapalı kalmasının kaynağı, Allah’ın daha var olmayan bir şeyi olmasından önce bileceğini düşünmeleri, ya da:  “Bir şey yaratmak istediği zaman Onun yaptığı “Ol” demekten ibarettir. Hemen oluverir.”²⁵¹

[Âyetine dayanarak, sonradan] yaratacağı yok olanın; ilminde, iradesinde ve kudretinde ayırt edildiğini düşündüklerinden bu durumun, onun için sabit olan bir zâtının ayırt edilmesi için olduğunu zannetmeleridir. Ama ne var ki hiç de böyle değildir.
 
Yok olan, Allah’ın ilminde ve kitabında (levh-i mahfuz) mütemeyyizdir. Her birimiz, mevcudu, mümkün olan ma’dumu, müstahil/imkânsız olan ma’dumu bilir. Âdem ve diğer peygamberler gibi olanı da bilir. Kıyamet ve hesap görünmesi gibi olacağı da bilir. Eğer olsaydı, olmayanın nasıl olacağını da bilir. Tıpkı Allah Teâlâ’nın cehennemlikler hakkında bildirdiklerinin bilinmesi gibi: 

“Eğer (dünyaya) geri gönderilseler yine kendilerine yasak edilen şeylere döneceklerdir.”²⁵²

“Allah onlarda bir hayır görseydi elbette onlara işittirirdi.”²⁵³

“Eğer yerde ve gökte Allah ’tan başka ilâhlar bulunsaydı, yer ve gök, (bunların nizamı) kesinlikle bozulup gitmişti.”²⁵⁴

“De ki: Eğer söyledikleri gibi Allah ile birlikte başka ilâhlar da bulunsaydı, o takdirde bu ilâhlar, Arş’ın sahibi olan Allah ’a ulaşmak için çareler arayacaklardı.”²⁵⁵

“Eğer içinizde (onlar da savaşa) çıksalardı, size bozgunculuktan başka bir katkıları olmazdı.”²⁵⁶

“Eğer üstünüzde Allah’ın lütuf ve merhameti olmasaydı, içinizden hiçbir kimse asla temize çıkamazdı.”²⁵⁷

İşte bizim, dış dünyadaki varlığını kabul ederek ya da reddederek veya tereddüt ederek bildiğimiz ve tasavvur ettiğimiz bu tür durumlar, sırf bizim bunları düşünmemizle a’yanı için ilmimizin ve zihnimizin dış dünyasında da sabit olduğunu gerektirmez. Bu, yakuttan bir dağ, civadan bir deniz, altından bir insan ve taştan bir at düşünmemize benzer. Kısacası, bilirken ve takdir edilirken bir şeyin sabit olması, dış dünyada da aynısının sabit olacağı demek değildir. Bilakis, bilgili birisi bir şeyi bilebilir, onu konuşabilir, yazabilir de. Ancak bunun zâtının dış dünyada ne sabitliği ne de varlığı asla olmayabilir! 

Bu, Allah’ın yarattıkları için önceden gerçekleşen bir takdiridir. Nitekim Sahih-i Müslim ’de Abdullah bin Amr (radıyallâhu anh)’ın Nebi (sallallâhu aleyhi ve sellem) ’den şöyle aktardığı rivâyet edilir: 
 
“Allah’u Teâlâ yaratılmışların kaderlerini daha gökleri ve yeri yaratmadan elli bin sene önce yazmıştır.”²⁵⁸

Ebû Davud’un Sünen’inde ise Ubade bin Samit (radıyallâhu anh)’dan, onun da Nebi (sallallâhu aleyhi ve sellem)’den şöyle aktardığı rivâyet edilmiştir: “Allah'ın ilk yarattığı şey kalemdir. (Allahu teala kalemi yaratınca) ona: Yaz! Emrini verdi. (Kalem): Ey Rabbim neyi yazayım, dedi. Yüce Allah da: Kıyamet kopuncaya kadar (olacak) her şeyin kaderini yaz! Buyurdu.”²⁵⁹

İbn Abbas (Radıyallâhu Anh) da şöyle demiştir: Allah Teâlâ mahlûkatı yaratmış ve onların ne işlediklerini bilmiştir. Sonra bildiğinden dolayı: “Kitap ol!” demiştir, o da kitap olmuştur. Daha sonra bunun doğruluğunu kitabında da belirterek şöyle buyurmuştur: 

“Bilmez misin ki, Allah, yerde ve gökte ne varsa bilir? Bu, bir kitapta (lev-i mahfuzda) mevcuttur.”²⁶⁰

__________________________________________________________________________________________________________________________________________

245- Ebû Ali Muhammed b. Abdulvahhab el-Cubbai (303/916). Mu’tezile’nin ve kelamcıların ileri gelenlerindendir. “Cubbaiyye” diye anılan bir kelam ekolünün kurucusudur. Kelam’da kendine has görüşleri ve fikirleri vardır. Basra Bölgesi’nde şöhret bulmuş olup, bir de tefsir kaleme almıştır. Bkz: Zirikli, el-A’lam, 6/256.

246- Ebû Osman eş-Şahham (222/837?) Mu’tezile içerisinde eserler verenlerdendir. Basa çevresinde itizali fikirleriyle tanınmıştır.

247- Bakara, 2/18
248- Zariyat, 51/8.
249- Tevbe, 9/45.
250- Bakara 2/15.
251- Yasin, 36/82.
252- En’am, 6/28.
253- Enfal, 8/23.
254- Enbiya, 21/22.
255- İsra, 17/42.
256- Tevbe, 9/47.
257- Nur, 24/21.
258- Müslim, Kader, 2653/16.
259- Ebû Davud, 4700.
260- Hacc, 22/70.

[İbn Teymiyye]

İşte bu, İmam Ahmed’in Müsned’inde Meyseretu’l-Fecr (radıyallâhu anh) 'dan rivâyet ettiği hadisin manasıdır. O şöyle dedi: Dedim ki: Ey Allah’ın Rasûlü! Ne zaman peygamber oldun? Bir rivâyette ise: Ne zaman peygamber olarak yazıldın? -Cevap olarak şöyle buyurdu: 

“Âdem (Aleyhisselâm) ruhla ceset arasındayken.”²⁶¹ 

Sahih olan bu hadisin lafzı böyledir. 

İbn Arabî’nin Fusûs’ta ve avamın cahillerinden oluşan diğerlerinin rivâyet ettiği: “Âdem, su ve çamur arasındayken peygamberdim.”, “Âdem, daha su ve çamur yokken peygamberdim.”²⁶² gibi sözlerin aslı astarı yoktur. Sadık olan ilim ehlinden kimse de rivâyet etmemiştir. Bu lafızla, itimad edilen ilim kitaplarında da geçmemektedir. Hatta bu batıl bir görüştür de. Çünkü Adem (aleyhisselâm) asla su ile çamur arasında olmamıştır. Çünkü Allah Teâlâ onu topraktan yaratmıştır. Toprağı da çamur haline gelene kadar su ile karıştırmıştır. Çamuru da pişmiş çamura benzeyen bir balçık haline gelene kadar kuruttu. Dolayısıyla onun su ve çamurdan oluşan ya da su ile çamur arasında herhangi bir hali olmamıştır. Eğer su ile toprak arasında dense, böyle bir durumu haslaştıracak bir şey olmamakla birlikte, imkânsızdan da öte olurdu. Bunun yerine: “ruh ile ceset arasında” demiştir. Aynı şekilde şöyle de buyurmuştur: 

“Adem çamurunda yere uzanmış bir şekildeyken”²⁶³ 

Çünkü Âdem (Aleyhisselâm)’ın bedeni, daha ruh üfürülmeden kırk sene boyunca öyle beklemiştir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: 

“İnsanın üzerinden, henüz kendisinin anılan bir şey olmadığı uzun bir süre geçmedi mi?”²⁶⁴

“Hani Rabbin meleklere demişti ki: “Ben kupkuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan bir insan yaratacağım. Ona şekil verdiğim ve ona ruhumdan üflediğim zaman, siz hemen onun için secdeye kapanın!”²⁶⁵ 
 
“O (Allah) ki, yarattığı her şeyi güzel yapmış ve ilk başta insanı çamurdan yaratmıştır. Sonra onun zürriyetini, dayanıksız bir suyun özünden üretmiştir.”²⁶⁶ 

“Rabbin meleklere demişti ki: Ben muhakkak çamurdan bir insan yaratacağım.”²⁶⁷ 

Âdem (Aleyhisselâm)’ın yaratılışı ve ruhun üfürülüşü konusundaki hadisler, hadis ve tefsir kitaplarında ve diğerlerinde meşhurdur.
 
______________________________________________________________________________________________________________________________________________
261 Ahmed, 5/59, 4/66.
262 Acluni, Keşfu’l-Hafa, 2/169, 173. Acluni burada muhaddislerden de nakil yapmak bu haberlerin aslının olmadığını belirtir.
263 Ahmed, 4/127-128; Hakim, Müstedrek, 2/418. Şöyle dedi: İsnadı sahihtir. Ancak Buhârî ve Müslim rivâyet etmemiştir. Zehebi de muvafakat sağlamıştır.
264 İnsan, 76/1.
265 Hicr, 15/28-29
266 Secde, 32/78.
267 Sad, 38/71.

[İbn Teymiyye]

İbn Arabî'nin: “A’yan’ın varlığı, Hakk Teâlâ'nın varlığının aynısıdır" sözü ve bunun batıllığı 

İşte bu, İbn Arabî’nin iki aslından birisidir. Diğer asıl ise onların şöyle demeleridir: A’yan’ın varlığı, Hakk Teâlâ’nın varlığının aynısıdır. Bu hususta İttihadçılar; Müslümanlar, Yahudiler, Hristiyanlar, Mecusiler ve müşriklerden oluşan Allah’ın varlığını kabul eden kimselerden ayrı kalmışlardır. İnşallah ileride de açıklayacağımız gibi bu söz, yaratıcının varlığını inkâr eden Karâmita ve Firavun’un görüşüdür.³⁰³

Bunu anlayan İbn Arabî’nin gerek düz yazı gerek şiir olarak söylediği sözlerinin tamamını ve onun savunduğu şu düşünceyi de anlamıştır: “Allah (bizzat kendisinin yarattığı) yaratılmışlarla gıdalanır. Çünkü a’yan’ın varlığı, yokluk hususunda, sabit olan a’yan’larla gıdalanmıştır.” Bundan dolayı da varlık açısından bir araya gelmeyi, ancak mahiyet ve a’yan açısından ise ayrılmayı benimsemektedir. Ayrıca o, bunun kaderin sırrı olduğunu da iddia eder. Çünkü mahiyetler sadece ve sadece haddi zâtında yoklukta onun için sabit olanı kabul ederler. Zaten iyilik ve kötülük yapan, Öven ve yeren de onlardır. Allah da onlara sadece yokluk halindeyken üzerinde bulundukları şeyi vermiştir.
 
Onun sözünü düşün ki şu iki şeyi nasıl nazmettiğini de göresin: Allah’ın varlığının inkârı ve Allah’ın yaratılmışları yarattığının inkârı. Dolayısıyla kendisi yaratan Rabbi inkâr etmektedir. O, ne herhangi bir Rabbi ne de herhangi bir yaratılmışı ikrar etmemektedir. Âlemlerin Rabbini inkâr da etmektedir. Ona göre ne bir Rabb ne de terbiye edilmiş âlemler olamaz! Çünkü ona göre sabit olan a’yanlardan ve onlarla kaim olan varlıktan başka bir şey yoktur. Böylelikle de, ne a’yanlar, ne de varlık terbiye edilmiş değildir. Ayrıca ne a’ yan ne de varlık yaratılmış da değildir. 

Aynı zamanda bu adam, zuhur etme mekânlarıyla zuhur edeni, tecelli etme mekânıyla da tecelli eden arasını ayırmaktadır. Çünkü ona göre zuhur etme mekânları yoklukta sabit olan a’yanların ta kendisidir. Zuhur eden ise yaratılmışların varlığıdır.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________
303 Ayan-ı Sabite/Ayn-ı sabit: Eşyanın hariçte/dış dünyada var olmadan önce, Allah’ın ilminde bilgi olarak var olmasıdır. Eşyanın dış âlemindeki varlığı ayan-ı sabite halindeki varlığının bir devamıdır. Ayan-ı sabite aslında Allah’ın ilim sıfatından ibarettir. İbn Arabi’ye göre iki türlü adem/yokluk vardır. İmkânsız yokluk, mümkün yokluk. İmkânsız olan yokluktan hiçbir şey meydana gelmez. Her şey mümkün yokluktan var olur. Ancak yine İbn Arabi’ye göre adem, yani mümkün olan yokluk bir şeydir, hiçlikten ibaret değildir. Onun bir zâtı, aynı ve mahiyyeti vardır. Eşya var olmadan önce Allah’ın ilminde şey, ayn ve mahiyyet olarak mevcuttur. Dış âlemdeki varlıkları, ayan-ı sabite halinden zuhur ve tecelli yoluyla harici aleme çıkmalarıdır. Şu halde eşyanın yaratılması, bir halden diğer bir hale geçişinden ibarettir. Mutlak yokluktan yaratma söz konusu değildir. Yine İbn Arabi’ye göre eşyanın ayn-i sabit halindeki varlığı ile dış âlemdeki varlığı bir ve aynı şeydir. Varlık olarak ikisi arasında fark yoktur. Zira her şey ayan-I sabite’deki varlığının tıpatıp aynısı olarak dış dünyada var olur. Buna göre varlık, haddi zâtından bir olmakla beraber (vahdet-i vücud) zuhur ve tecelli itibariyle aralarında fark yoktur. Aslında bir tek olan varlık iki mertebeye sahiptir: Zahir ve tecelli eden varlık ki bu Allah’tır. Allah’ın zuhur ve tecellisinin mahalli olan varlık ki, buna da mezahir ve mecaiii denir. Âlem ve eşya işte bu mezahir ve mecalliden ibarettir. Bu görüşe göre her şey, Allah’ın zuhur ve tecellisi, bir bakıma da Allah’ın kendisi olduğundan, bir kimsenin: Ben Rabb’im!” demesi, esas itibariyle doğru olur. Firavun da zaten böyle demişti. Karamita ve Bâtınîler de imamlarının ilâh olduklarını savunuyorlardı. Şu halde İbn Teymiyye’ye göre Firavun ve Karamita’nın mezhebiyle Vahdet-i vücût’u savunan İbn Arabî’nin mezhebi arasında aslında bir fark yoktur. Zaten İbn Arabi de “Sizin en yüce Rabbiniz benim.” Diyen Firavun’un haklı olduğunu açıkça savunmakta ve onu benimsemektedir. İbn Arabî ne kadar koyu bir Vahdet-i vücûtçu olursa olsun, yine de zahirle mazhar, mütecelli ile mücella, yaratan ile yaratılan, Allah ile eşya arasında fark görür. Varlık olarak bunları birleştirse bile mahiyyet ve ayn olarak ayırır. Hâlbuki Sadrettin Konevi ve Tilmisâni gibi Vahdet-i vücûtçular İbn Arabî’den daha da ileri giderek bu ayrımı da ortadan kaldırmışlar; eşya ile Allah’ın hem varlık olarak hem de ayn ve mahiyyet olarak yekdiğerinin tıpkısının olduğunu iddia etmişlerdir. Bunlara göre Allah şu mevcudattan ibarettir. Tek tek varlıklar O’nun parçalarından başka bir şey değildir. Allah küll’dür, cüzlerinin toplamıdır. Bu cüzlerin dışında bir varlığa sahip değildir. Buna da “vücûdiyye” ya da “vahdey-i mevcudiyye” adı verilmektedir. İbn Arabî’nin görüşüne vahdet-i vücud, bu ikincisine ise vahdet-i mutlaka (kayıtsız şartsız vahdet) denilmektedir. Birine göre Allah hep, diğerine göre ise hiçtir, diyor İbn Teymiyye. Başka bir deyişle ilkine panteizm, diğerine ise monizm demek de mümkündür. İbn Teymiyye bu iki görüşten birincisini ıtlak şartıyla mutlak, ikincisini ise, ıtlak şartı olmaksızın mutlak deyimiyle ifade etmektedir. Birincisinde varlık mutlak sözüyle vasıflandırırken ikincisinde varlığı mutlak sıfatıyla vasıflandırmak gerekmemektedir. Mesela mutlak su, hem temiz su, hem de temizleyici su demektir. Meyve suları gibi temiz ama temizleyici olmayan sularla pis sular, mutlak suyun kapsamına girmezler. Ama mutlak sıfatı zikredilmeden sadece su denildi mi suların her çeşidi bunun kapsamına girer. İbn Teymiyye’nin bu iki görüşü birbirinden ayırıp İbn Arabî’yi (Müslüman görmemekle birlikte) İslâm’a daha yakın bulması bundandır.