EŞARİLER VE MATURİDİLER EHLİ SÜNNETTEN MİDİR?

[Tevhid Ehli]

MUKADDİME

بسم الله الرحمن الرحيم
الحَمْدُ للهِ وَحْدَهُ، وَالصَّلاة وَالسَّلامُ على مَنْ لا نبيَّ بَعْدَهُ، وَبَعْدُ

Bu risalemizde inşaallah Ehli sünnet içindeki itikadi mezhepler olarak tanıtılan Eşari ve Maturidi akidelerinin Ehli sünnete ne kadar uygun olduğunu muteber kaynaklar ışığında incelemeye çalışacağız. Günümüzde gerek avamdan ve ilim talebesi olma iddiasında olanlardan birçok kişi için yazımızın başlığı olan “Eşari ve Maturidiler Ehli sünnetten midir?” sorusu abesle iştigal olarak değerlendirilmektedir. Mesela Türkiye’deki meşhur hatiplerden birisi –ki Furkan Vakfı’nın başında bulunan Kuytul ünvanlı kişiden bahsediyoruz- kendisine bu soru yöneltildiğinde afallamış ve bunlar Ehli sünnet değilse o zaman geriye Ehli sünnet namına kim kalır, mealinde bir cevap verebilmiştir. Çünkü asırlardır insanlara Ehli sünnetin Eşari ve Maturidi olmak üzere iki mezhebi olduğu ve insanın kurtuluşa erebilmesi için mutlaka bu iki mezhepten birisine tabi olması gerektiği aşılanmaktadır. O kadar ki bazı aşırı gidenler –mesela Hakikat Neşriyat etrafında örgütlenen bazı gulat kabirperestler gibi- kabirde dahi kişiye mezhebinin sorulacağını ve eğer bu iki mezhepten birisine tabi değilse kabir azabından kurtulamayacağını ileri sürebilmektedir. Bu anlayışa göre Eşari ve Maturidi mezheplerinin dışında kalan selefiyye mezhebi de bidat mezheplerinden birisidir ve bu mezhebi uyduran da –haşa- İbn Teymiyye’dir. Bu mutaassıplardan biraz akıllı olanlar –örneğin Kevseri ekolü ve bu ekole mensup Ebubekir Sifil gibi davetçiler - İbn Teymiye’den önce de Hanbeliler ve bazı hadis ehli alimlerden Eşari ve Maturidi ekollerine muhalif olanlar olduğunu kabul eder lakin bunların da Ehli sünnetle alakası olmayıp Mücessime ve Müşebbihe olduğunu (!) ileri sürerler.  Bütün bunlardan daha mutedil olanlar ise selefiyye’nin de Ehli sünnet ekollerinden birisi olduğunu, hatta müçtehid imamların ve mütekaddimun ulemanın birçoğunun selefi anlayışa sahip olduğunu, lakin sonradan bidat ehline karşı cevap verme ihtiyacından ötürü Eşari ve Maturidi kelam ekollerinin doğduğunu ve dolayısıyla hali hazırda Ehli sünnetin içinde Eşari, Maturidi ve Selefi olmak üzere üç tane ekol olduğunu kabul ederler. Tabi iddialarına göre Eşari ve Maturidiler selefin yolunu sürdürmekten başka bir şey yapmamıştır! Halbuki aşağıda delilleri ile geleceği üzere selefin anlayışı ile bu zikri geçen iki kelam ekolünün anlayışları arasında doğu ile batı kadar fark vardır ve bu ekollerin hepsini aynı anda Ehli sünnet dairesinde telakki etmek zıtları cem etmek ve birbirini tekfir eden anlayışlara sahip olan mezhepleri birleştirmek manasına gelir. Bu ise ne halis Eşari ve Maturidilerin, ne de halis selefilerin istemeyeceği bir durumdur. Bunu ileri sürenler ancak bu mezheplerin mahiyetini bilmeyen birtakım okumuş cahillerdir. Bu iddianın çürüklüğü ilerde daha açık bir şekilde anlatılacaktır inşaallah. Bizler bu yazımızda Eşarilik ve Maturidiliğin Ehli sünnetin iki mezhebinden veya üç mezhebinden birisi olmak bir yana Ehli sünnete muhalif bidat fırkalarından olduğunu, hatta bundan da öte bizzat mükeffer yani tekfir edilen bidatler arasında yer alan Cehmiye fırkası içersinde mütalaa edildiklerini ortaya koyacağız. Eşari ve Maturidi fırkası mensubu her ferdin muayyen olarak tekfir edilmemesi ise tekfirin manileriyle alakalı sebeblerden kaynaklanan farklı bir durumdur. Bunun da tafsilatı ilerde gelecektir inşaallah.

Eşari ve Maturidiler Ehli sünnetten midir, sualine cevap bulabilmek için öncelikle bu sualde geçen üç kavram hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Yani ehli sünnet kimdir, Eşari ve Maturidiler kimdir? Öyle zannediyoruz ki çoğu kimsenin bu hususta kafasının karışık olmasının sebebi bu üç kavram hakkında bilgi sahibi olmamalarından kaynaklanmaktadır. Eş’ariler Ebu’l Hasen el-Eş’ari’nin (v. 324) tabileri, Maturidiler ise Ebu Mansur el Maturidi’nin (v. 333) tabileridir. Elbette ki Eş’ari ve Maturidi ile bu alimlere ittiba eden sonrakiler arasında da birtakım farklar mevcuttur. Şafii ve Malikilerin çoğu sonraki dönemlerde Eşarilere intisap ederken, Maturidiler ise daha ziyade Hanefiler arasınde revaç bulmuştur. Hanbeliler ise genelde selefe bağlı kalmaya devam etmiştir. Bu iki mezhep ve müntesipleri hakkında ayrıntılı bilgi ilerde verilecektir.

Ehli sünnet ve’l cemaat ise adı üzerinde sünnet ve cemaate tabi olanlar demektir ki bu isim aslında bazı hadislerden ilham alınarak kurtulan fırka yani fırka-i naciye’ye verilmiştir. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere Fırka-i Naciye’nin ne olduğu bizzat Allah Rasulü (sallallahu aleyhi ve sellem) tarafından tanımlanmış ve bunun tesbiti bizim içtihadımıza bırakılmamıştır. Tirmizi ve diğer Sünen ashabının rivayet etmiş oldukları hadiste Allah Rasulü (sallallahu aleyhi ve sellem) “Benim ümmetim 73 fırkaya ayrılacak, bunlardan birisi hariç diğerleri ateşte olacak” buyurmuştur. “Onlar kimdir ya Rasulullah” diye sorulunca da “Benim ve ashabımın yolu üzere olanlardır”, bir rivayette ise “Cemaattir” cevabını vermiştir. İşte burada Rasulullah ve ashabının yoluna tabi olmak Sünnet ile, cemaate tabi olmak ise adı üzerinde cemaat ile tabir edilmiş ve de Ehli sünnet ve’l cemaat tabiri de bu zikredilen hususları ifade etmek için kullanılmıştır. Keza yine Sünen ashabının rivayet etmiş olduğu İrbad bin Sariye hadisinde “İçinizden yaşayanlar çokça ihtilaflar görecektir. Size düşen benim sünnetime ve de hidayete ermiş raşid halifelerimin sünnetine tabi olmaktır” buyurmuştur. Bu iki hadis alimlerin bir çoğu tarafından sahih addedilmiştir. Buhari ve Muslim’in sahihlerinde İmran bin Husayn (ra)’dan rivayet edilen hadiste ise “Ümmetimin en hayırlıları benim çağımda olanlar, sonra onları takip edenler, ondan sonra da onları takip edenlerdir” buyurarak ilk üç hayırlı nesil olan selefi salihinin faziletine işaret etmiştir. Görüldüğü üzere Fırka-i Naciye yani kurtulan fırka ancak sahabenin, raşid halifelerin -ki bunlar Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Hasan (r.anhum ecmain) ve onların izinden giden Ömer bin Abdulaziz gibi yöneticilerdir- ve de bunların hepsini ihtiva eden selef yani ashab, tabiun ve etbauttabiin neslinin izinden gidenlerdir ve bu husus bizzat nassla tayin edilmiştir. İslamı ve İslam tarihini inceleyen akıllı bir kimse çeşitli mezhepler arasında selefin yolunu sürdürme şerefinin ancak ashab’ul hadis olan Ehli sünnet vel cemaate nasip olduğunu tesbit eder. Başka türlüsü nasıl mümkün olacak ki? Zaten hadis ilminin kurucusu onlardır ve Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in hadislerini ve selefin asarını nakletmek Ehli sünnete ve’l asara ait bir haslet olmuşur. Diğer kelami fırkalar ise sünnet ilminden mahrum kaldıkları için Kuranı sünnetle değil de kendi reyleriyle tefsir ederek sapmışlardır. Şu halde selefin yolundan gitmeyen, selefin dalmadığı konularda görüş beyan eden hatta selefi küçümseyerek “selefin yolunun din bakımından daha muhkem ve sağlam ancak halefin yolunun ise daha akıllıca olduğunu” iddia eden ve bu surette hem selefe tabi olmadıklarını itiraf eden hem de tıpkı Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) ve ashabı hakkında “Onlara insanların iman ettiği gibi siz de iman edin denildiğinde, biz beyinsizler gibi mi iman edeceğiz” (Bakara: 13) diyen münafıklar gibi sahabenin ve diğer selefin akıllarını küçümseyen, onların akıllarını kullanmayan kör teslimiyetçi dindarlar oldukları imasında bulunan yerilmiş kelam ehline mensup hiçbir fırka ehli sünnet mensubu addedilemez.

Yeri gelmişken şunu belirtelim ki selef asrından sonra Sünni, ehli sünnet gibi tabirler bazen izafi manada kullanılmıştır. Zira sahabelere ve Hulefa-i Raşidine dil uzatan Rafızi Şia ortaya çıktıktan sonra bu hususta onları tasdik etmeyen ve Ali (ra)’ın Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) tarafından imamete atandığını kabul etmeyen herkes Sünni olarak yad edilir olmuştur. Bu anlamda Mutezile, Mürcie, Kaderiyye hatta kısmen Hariciler dahi Şia mezhebini benimsemedikleri için Sünni olarak adlandırılır olmuştur. Şii olmayan manasında Eşari ve Maturidiler elbette ki Sünni sayılırlar. Fakat hakiki anlamıyla sünnete tabi olan manasında selefiyye haricinde hiçbir ekolün Sünni olarak kabul edilmesi mümkün değildir. Şunu da not edelim ki Ehli sünnet her zaman hasımlarına karşı dahi itidali ve adaleti elden bırakmamış ve hakka isabet ettikleri hususlarda onları tezkiye etmişlerdir. Dinin aslını yerine getirmiş olan kıble ehli bir muvahhid birtakım günahlara ve bidatlara dalmış olsa bile onunla velayet bağlarını tümüyle kesmemişlerdir. Günahları ve bidatları oranında ona buğzetmiş, imanı ve teslimiyeti oranında da sevgi beslemişlerdir. Şu halde Eş’ari ve Maturidi mezheplerine veya onlara yakın anlayışlara mensup birtakım alimlerin Ehli sünnet uleması tarafından hayırla yad edilmesi, kitaplarında onlardan alıntılar yapılması ve sair hususlar, bu alimlerin içine düştüğü bidatların tasdik edildiği veya bunların bidat olarak değil de Ehli sünnet arası ihtilaflı konular olarak addedildiği manasına gelmez. Şu bilinmelidir ki Allah Rasulü (sallallahu aleyhi ve sellem)’in hayırla yad ettiği selef asrından sonra, bilhassa 3. Ve 4. Asırların akabinde meşhur olmuş alimlerin hemen hemen tamamı bu kelam ekollerine mensup olup çeşitli bidatlere düşmemiş olanı çok azdır. Bu asırlarda Selef akidesine mensup olanlar birtakım Hanbeliler ve bazı hadis alimlerinden ibarettir ve azala azala günümüze kadar gelmiştir. Bu, Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in mucizelerindendir ki O (sallallahu aleyhi ve sellem) müteaddid hadislerinde hayrın günden güne azalacağını haber vermiştir. Yani selef asrından sonraki dönemlerde bu yerilmiş kelam ehline tabi olanların sayıca çok olması bunların doğru yolda olduğunu göstermez. Keza bu, ümmetin bu batıl mezheplerde icma ettiği anlamına da gelmez. Zira Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in de çeşitli hadislerinde haber verdiği üzere kıyamete kadar hak bir taife var olacaktır ve nitekim her asırda Eşariler ve emsaline karşı çıkan alimler var olmuştur. Ancak günümüzde bu noktayı ayırd edemeyen ve Ehli sünnete nisbet edilen herkesi Ehli sünnet sayma gafletine düşen birtakım ilim talebesi ve davetçi ünvanlı zevat, halef alimlerinin eserlerinde selef itikadına muhalif şeyleri gördükçe hayrete ve şüpheye düşmüşler; nihayet sıfatlar, iman, kelamullah vb konularda selef ve halefin birbirine zıt görüşlerini cem ederek bunların hepsinin Ehli sünnet içindeki farklı görüşler olduğunu iddia edecek hale gelmişlerdir. Bu da akide hususunda büyük bir karmaşa doğurmuştur.

Ayrıca son asırlarda Eşari ve Maturidiliğin neredeyse Ehli sünnetle özdeşleşmiş olması bu fırkaların bidatlarının iyice yaygınlaşmasına yol açmış ve öyle ki akideyi öğrenmek isteyen insanlar karşılarında ya Eş’ari akidesini ya da Maturidi akidesini  bulur hale gelmiştir. Bugün Suudi Arabistan ve benzeri birkaç ülke haricindeki diğer ülkelerde bulunan bir ilim talebesi; tağutların pozitivist, modernist zihniyetine hizmet eden resmi ilahiyat veya şeriat fakültesi ünvanlı okullarından bunalıp da medrese usulüyle eğitim almaya kalksa sarf nahiv öğrendikten sonra Yunan mantığıyla alakalı kitaplara çarpılacak, ardından ilimlerin en şereflisi olan akaid ilmini de ya Nesefi akaidi ve Taftazani şerhi gibi Maturidi kitaplarından; ya da Cevheret’ut tevhid gibi Eşari metinlerinden öğrenecek; hatta fıkıh usulünü dahi mantık ve felsefe tesirindeki metinlerden okuyacak ve böylece selef usulünden kopuk bir şekilde öğrendiği dini aynı batıl şekliyle davet ettiği kitlelere aktaracaktır ki öyle olmaktadır. İşte bu şekilde yüzlerce senedir selefe muhalif bir din anlayışıyla yetişen İslam iddiasındaki halklar bir türlü iflah olamamakta ve kelamcıların oluşturduğu kavram kargaşasından kurtulup bir türlü akidevi meseleleri olması gereken şekliyle fıkhedemektedirler. Zira aşağıda örnekleriyle geleceği üzere kelam ehlinin ilah anlayışı, Allahın sıfatlarına bakışı, iman küfür meselelerine bakışı tamamen Ehli sünnetten farklıdır. İşte bütün bunlardan dolayı selef ile halefin farkı, selefin yolunun hak diğerinin batıl oluşu, Eşari ve Maturidi akidelerinin Ehli sünnetten farkı gibi konuların mutlaka kitlelere anlatılması gerekmektedir. Bazı kimseler uluhiyet tevhidi hatta daha dar çerçevede hakimiyet tevhidi haricindeki bütün konuları gereksiz görürler ve bu bahsedeceğimiz selef akaidine dair meseleler ve tartışmaların geçmişte kaldığını, bunları gündeme getirmenin faydası olmayacağını ileri sürerler. Halbuki bunlar Ehli sünnet akadinin bizzat kendisidir, kişi ancak bunlarla ateşten kurtulabilir, üstelik dinin aslı olan tevhidi dahi muhafaza etmesi selef menhecine bağlı olmasıyla mümkün olabilir. Selefin metodunu kavramamış olan birisi dinin aslını koruması dahi çok zordur. Bir kişi ilahı yaratıcı olarak, imanı sadece kalple tasdik olarak tanımlayan; Allahı ne yukarda ne aşağıda adeta varlığı imkansız bir şey olarak tasavvur eden yerilmiş kelam ehliyle hesaplaşmadıkça tevhidi, şirki, imanı, küfrü nasıl hakkıyla idrak edecektir? Günümüzdeki insanların bu kavramları idrak edememelerinin sebeblerinden bir tanesi de geçmişte kelam ehlinin ektiği bu tür batıllar değil midir? Şu halde kelamcıların din anlayışını deşifre etmek asla gereksiz bir şey veya ihtilafları kaşımak, geçmiş alimlere tan etmek vs olarak değerlendirilemez. Bilakis akidenin sağlam zeminlere oturması için bu, belki en başta yapılacak bir iştir diyor ve konunun tafsilatına geçmek istiyoruz. Şimdi Allahın izniyle Eşari ve Maturidiler ve de benzeri Ehli sünnet kelamcısı olarak adlandırılan kişiler ve tabileri hakkında sırasıyla seleften halefe çeşitli alimlerin değerlendirmelerini nakletmek istiyoruz. Bu nakiller vesilesiyle Eşariler vb’nin hangi yönlerden tenkid edildiği de Allahın izniyle ortaya çıkacaktır. Ancak yukarda da işaret ettiğimiz gibi alimlerin Eşarilere tan eden sözlerinin sebebinin ve mahiyetinin anlaşılması ancak selef akidesinin iyice bilinmesiyle mümkün olacaktır. O yüzden bu yazıda anlatılanları hakkıyla kavramak isteyenlerin önce selef imamlarından nakledilen akide metinlerini iyice anlayıp hıfzetmelerini tavsiye ediyoruz.

[Tevhid Ehli]

ALİMLERİN EŞARİLER VE MATURİDİLER HAKKINDAKİ DEĞERLENDİRMELERİ

Alimlerin bu mezhepler hakkındaki değerlendirmelerine geçmeden önce bir hususa işaret etmek istiyoruz. Malum olduğu üzere gerek Ebu’l Hasen el-Eşari gerekse de Ebu Mansur el Maturidi kelam adı verilen sahada çalışıyorlardı ve kurdukları mezhepler de kelam mezhepleridir. Kelam, bazılarının zannettiği gibi tevhid ve akide ilmiyle aynı şey değildir. Kelam ilmi –ilim denirse- Yunan felsefesine dair kitaplar Arapça’ya tercüme edilmeye başlandıktan sonra oluşmuştur ve felsefe ile dini uzlaştırma gayesiyle ortaya çıkmıştır. Kelamcılar, İslam akaidindeki çeşitli meseleleri felsefi metodlarla ve kavramlarla çözmeye çalışmışlar ve bu doğrultuda cevher, cisim, cihet, araz, mekan, tahayyüz ve sair daha önce Kuran, sünnet ve selefin asarında geçmeyen bir yığın kavram kullanarak akidevi mevzularda görüş beyan etmişler ve de bu muhdes, bidat esaslara dayanarak kendi aralarında da çeşitli fırkalara bölünmüşlerdir. İbn Ebi’l İzz (rh.a)’ın naklettiğine göre Ebu Hanife’ye -Allah’ın rahmeti üzerine olsun- araz ve cisimler hakkında söylenen sözlere dair soru sorulmuş, şu cevabı vermiştir: “Allah Amr b. Ubeyd’e lanet eylesin. Bu hususta söz söyleme kapısını ilk açan kişi odur.”

Kelamcılar aklı esas alırlar ve nakli yani şeriatı da akliyat adını verdikleri akli prensiplerle yorumlarlar. Bu durum “akıl evveldir, nass onunla müevveldir” şeklinde ifade edilmiştir. Kelamcıların dini konuları akla dayalı olarak çözmeye çalışmalarından ötürü selef uleması kelam ehliyle alakalı ağır sözler söylemişler ve kelam ilmini şiddetle yermişler hatta onu ilim olarak dahi görmemişlerdir. Daha önce İbn Ebi’l izz (rh.a)’dan naklen geçen selef alimlerine ait bu sözlerden bir kısmını tekrar hatırlayacak olursak;

“Ebu Yusuf -Allah’ın rahmeti üzerine olsun-dan nakledildiğine göre o Bişr el-Merîsî’ye şöyle demiştir: Kelâmı bilmek cahilliğin kendisidir. Kelâm’ın cahilliği ise ilmin kendisidir. Kişi Kelâm’da ileri dereceye varacak olursa, ona zındık denilir yahut zındıklıkla itham edilir.

Burada Kelâm’ı bilmemek ile onun doğru olmadığına inanmayı kastetmiş olmalıdır; çünkü böyle bir bilgi faydalıdır. Ya da bu sözleriyle ondan yüz çevirmeyi ve ona itibar etmeyi terki kastetmektedir. Şüphesiz ki böyle bir tutum kişinin ilmini, aklını korur. Bu bakımdan böyle bir şey de bir ilim olarak değerlendirilir. Doğrusunu en iyi bilen Allah’tır.

Yine ondan şöyle dediği nakledilmiştir: Kim Kelâm ile âlim olmayı isteyecek olursa zındıklaşır. Kim de kimya ile servet elde etmeye kalkışırsa iflas eder. Hadisin garib lafızlarının peşine takılan da yalan söyler.

İmam Şafiî -Allah’ın rahmeti üzerine olsun- şöyle demiştir: Benim Kelâm ehli hakkındaki hükmüm şudur: Bunlar kuru hurma dallarıyla ve ayakkabılarla dövülür. Aşiretler ve kabileler arasında dolaştırılarak teşhir edilir ve: Kitabı ve sünneti terkedip Kelâma yönelenin cezası budur, denilir.

Mezheb alimlerimiz fetvâlarda şunu kaydederler: Bir kimse beldesindeki ilim adamlarına bir vasiyette bulunacak olursa Kelâmcılar onun kapsamına girmez. Yine bir kimse kitapları arasından ilim kitapları olanların vakfedilmesini vasiyet edecek olsa selef’in fetvâsına göre o kitapları arasındaki kelâm kitapları satılır. Bu anlamdaki fetvalar "el-Fetâvâ ez-Zahîriyye"de zikredilmiştir.”

Geniş bilgi için sözkonusu alimin Tahavi akidesine yazdığı şerhe –ki Türkçede de mevcuttur- müracaat edilebilir.

Günümüzde bazı kimseler selef ulemasının bu sözlerini tevil etmeye daha doğrusu tahrif etmeye yeltenerek alimlerin kelamcıları yeren bu sözlerinin Mutezile kelamcıları ile alakalı olduğunu veyahut da hasmına üstün gelmek ve sair gayelerle kelama dalan kişileri kınamak için söylendiğini iddia etmektedirler. Mesela Taftazani akaidini Türkçeye tercüme eden Talha Hakan Alp sözkonusu kitabın girişinde böyle bir izaha yeltenmektedir. Fakat bu sözde izahların bu şahısların kendi indi mütalaaları olmaktan öte bir dayanağı olmadığı gibi alimlerden nakledilen sözlerin zahiri de böyle tevillere müsait değildir. Çünkü imamlar kelamla uğraşan şu veya bu zümreyi değil bizzat kelam ilminin kendisini hedef almışlardır. Eğer hedefleri Mutezile ve benzeri bir fırka olsa o fırkayı kınamakla yetinirler, genel manada kelam ilmini mahkum etmezlerdi. Çünkü yukarda da ifade ettiğimiz üzere kelam ilminin öncelikle usulü batıldır. Zira itikadi meselelerde hakem Allah ve Rasülü olduğu halde kelamcılar aklı hakem edinmekte ve meseleleri akla göre çözmeye yeltenmektedirler. Usul batıl olduğu için böyle bir usulle varılacak netice de haliyle batıl olmaktadır. Tıpkı Allah Rasülü (sallallahu aleyhi ve sellem)’in şu hadisinde olduğu gibi:

عَنْ جُنْدَبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «مَنْ قَالَ فِي القُرْآنِ بِرَأْيِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأَ» : هَذَا حَدِيثٌ غَرِيبٌ

Cundub b. Abdillah (radiyallahu anh)’den rivâyete göre, Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: “Her kim Kur’ân hakkında kendi reyine göre konuşursa isabet etse bile kesinlikle hata etmiştir.” (Tirmizî, Tefsir:1 no: 2952’de “Bu hadis hasen garibdir.” Kaydıyla. Ayrıca bkz. Ebû Dâvûd, İlim: 27)

Kelamcılar da din hakkında kendi reyleriyle konuştukları için velev ki her konuda isabetli de olsalar hatalı sayılırlar. Bundan dolayıdır ki İmam Ahmed bin Hanbel (rh.a) “Usul’us Sunne” adlı kıymetli eserinin girişinde şöyle demektedir:

“Şüphesiz; Kader, Rü’yet, Kur’an ve diğer başka meselelerde Kelam'a dalmak hoşlanılmayan ve yasaklanan hususlardandır. Bunu yapan kimse, söylediği ile Hakk'a isabet etse dahi, bu şekilde tartışmayı Terkedinceye ve Asar'a (rivayetlere) Teslim olup İman edinceye kadar Ehli Sünnet Ashab'ından olamaz.”

Yani kişi kelam metodunu bırakıp, hadis ve eserlere teslim olmadığı müddetçe her konuda Ehli sünnet gibi inansa da Ehli sünnet sayılmaz. Çünkü gerçek sünnet ehli olsa sünnete ittiba ederdi. Şu halde işin füruatında Eşari ve Maturidilerin neye inandıklarının da çok fazla bir önemi yoktur. Keza çoğu konuda Ehli sünnetle mutabık olup hatta Ehli sünnetin düşmanlarıyla mücadele etmelerinin de bir önemi yoktur. Zira onlar bu neticelere kelami ve felsefi tartışmalar sonunda ve kendi akıllarına dayanarak varmışlardır. Ama şurası da bir vakıadır ki Ehli sünnete intisap eden bu kelamcılar birçok meselede de Ehli sünnete muhalefet etmekten kendilerini alamamışlardır. Çünkü hasımlarıyla tartışırken ihdas ettikleri akli kaideler çoğu zaman onları sünnete muhalif olmaya zorlamış ve uydurma kaidelerini terk etmek yerine nassları ve selefin asarını tevil etmeyi tercih etmişlerdir.

İşte bu ve benzeri sebeblerden ötürü selef uleması, Ehli sünnet kelamcıları veya sıfatiyye kelamcıları denilen zümrenin ilk ortaya çıktığı günlerden itibaren bu gruba cephe almış ve Ehli sünnet akidesini müdafaa adına da olsa bidatçılarla onların fasit felsefi usullerini esas alarak tartışmalarını hoş karşılamamışlardır. İmam Ahmed bin Hanbel (rh.a) (v. 241) bu babtan olmak üzere –Ehli sünnetten olduğu ve hatta bidat ehlinden olan babasının mirasını almayı –iki farklı dinden olanlar miras alamaz gerekçesiyle- reddedecek kadar sünnete bağlı olduğu halde az bir şey kelama dalıp kelamla alakalı kitaplar yazdığı için Haris el Muhasibi’yi terk etmiştir. (Zehebi, Siyer, 12/110 vd.) Bu minvalde Lalekai’nin rivayetine göre meşhur muhaddis Ebu Hatim er-Razi (v. 277) Kerabisi, Davud ez-Zahiri ve emsalinden sakınılmasını tavsiye etmiştir. (Lalekai, Sunne, 1/ 180) Ahmed bin Hanbel, hadis, fıkıh gibi ilimlerle meşhur olmasına ve Ehli sünnetin arasında bulunmasına rağmen Kerabisi’yi “Bizim Kuranı telaffuzumuz mahluktur” sözünden dolayı terk etmiş ve de o ve ashabı hakkında kelam kitapları yazmalarını kınama sadedinde şöyle demiştir:

إِنَّمَا بَلاؤُهُم مِنْ هَذِهِ الكُتُبِ الَّتِي وَضَعُوهَا، وَتَرَكُوا الآثَارَ

“Bunların belası asarı terk edip uydurdukları bu kitaplardan kaynaklanmaktadır.” (Zehebi, Siyer, 12/82)

Bu ismi geçen Haris el Muhasibi’nin ve de Davud ez-Zahiri ve başkalarının meşhur kelamcı İbn Küllab’ın öğrencileri olduğu söylenmiştir. İbn Kullab ise Kullabiye kelam ekolünün kurucusudur. (Zehebi, Siyer, 11/174) Kullabiye, Ehli sünnete intisap edenler içinde kelam metodunu kullanarak muhaliflere cevap vermeye çalışanların başını çeker.

Ebu’l Hasen el Eşari de Mutezile’den tevbe ettikten sonra Küllabiye mezhebine meyletmiştir. Sonrasında ise ehli sünnete intisap ettiği söylenir. İbn Teymiye (rh.a) şöyle diyor:

وَأُبَيِّنُ أَنَّ الْأَشْعَرِيَّ، وَإِنْ كَانَ مِنْ تَلَامِذَةِ الْمُعْتَزِلَةِ ثُمَّ تَابَ، فَإِنَّهُ كَانَ تِلْمِيذَ الجبائي وَمَالَ إلَى طَرِيقَةِ ابْنِ كُلَّابٍ وَأَخَذَ عَنْ زَكَرِيَّا الساجي أُصُولَ الْحَدِيثِ بِالْبَصْرَةِ، ثُمَّ لَمَّا قَدِمَ بَغْدَادَ أَخَذَ عَنْ حَنْبَلِيَّةِ بَغْدَادَ أُمُورًا أُخْرَى، وَذَلِكَ آخِرُ أَمْرِهِ كَمَا ذَكَرَهُ هُوَ وَأَصْحَابُهُ فِي كُتُبِهِمْ.

“Eş'ari, Cübbai'nin öğrencisiydi. İbni Kullab'ın yoluna eğilim gösterdi. Basra'da Zekeriyya es-Saci'den hadis usulü öğrendi. Sonra Bağdat'a geldi ve Bağdat'taki Hanbelilerden başka şeyler aldı. Onun ve ashabının kendi kitaplarında zikrettiğine göre, bu, ömrünün sonunda olmuştur.”(Fetava, 3/228)

Doğrusunu Allah bilir.

Ebu’l Kasım el-Asbahani’nin Ebu Hatim er-Razi’den senedini zikrederek naklettiğine göre o şöyle demiştir:

قَالَ: وَحَدَّثَنَا وَالِدي، أَنا أَحْمَد بن مُحَمَّد بن إِبْرَاهِيم، نَا أَبُو حَاتِم الرَّازِيّ قَالَ: من كَلَام جهم بن صَفْوَان، وحسين الْكَرَابِيسِي، وَدَاوُد ابْن عَليّ أَن لَفظهمْ الْقُرْآن مَخْلُوق، وَأَن الْقُرْآن الْمنزل على نَبينَا - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم َ - مِمَّا جَاءَ بِهِ جِبْرِيل الْأمين حِكَايَة الْقُرْآن فجهمهم أَبُو عبد الله أَحْمَد بن مُحَمَّد ابْن حَنْبَل، وَتَابعه عَلَى تجهيمهم عُلَمَاء الْأَمْصَار طرا أَجْمَعُونَ، لَا خلاف بَين أهل الْأَثر فِي ذَلِكَ.
وَأَن الْقُرْآن الْمنزل على نَبينَا - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم َ - مِمَّا جَاءَ بِهِ جِبْرِيل الْأمين حِكَايَة الْقُرْآن فجهمهم أَبُو عبد الله أَحْمَد بن مُحَمَّد ابْن حَنْبَل، وَتَابعه عَلَى تجهيمهم عُلَمَاء الْأَمْصَار طرا أَجْمَعُونَ، لَا خلاف بَين أهل الْأَثر فِي ذَلِكَ.

“(Sözün Ebu Hatim'e ulaşan senedini zikrettikten sonra) Cehm bin Safvan, Huseyn el Kerabisi ve Davud bin Ali’nin sözlerinden (birisi de) Kur’an’ı okuyuşlarının (telaffuzlarının) mahluk olduğu ve de onun peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)’e Cibril-i Emin (as) tarafından Kur’an’ın hikayesi olarak indirildiğini iddia etmeleridir. Bundan dolayı Ebu Abdillah Ahmed bin Muhammed bin Hanbel onları Cehmiyelikle suçlamıştır. Çeşitli bölgelerdeki alimler onları Cehmilikle itham etmesi hususunda tümüyle ona tabi olmuşlardır. Eser ehli arasında bu hususta ihtilaf yoktur.” (El-Hucce fi Beyan’il Mehicce, 2/203)

Görüldüğü üzere Eş’arilerin dinlerinin temelini teşkil eden hususlardan birisi olan bizim elimizdeki Kur’an’ın Allah’ın kendi orijinal kelamı değil de Allah’ın ezeli kelamının (kelam-ı nefsi) ibaresi, hikayesi olduğu iddiasının Cehmiyelik olduğu hususu bütün Ehli sünnetin icmasıyla tescil edilmiştir. Maturidilerin Kur’an’a bakış açıları da bundan çok farklı değildir. Bu kelam-ı nefsi meselesinin bir uzantısı da Allah’ın kelamının harf ve sesle olmadığı ve Allah’ın kelamına ait harf ve seslerin mahluk olduğu iddiasıdır. Biz bu hususta Ehli sünnetin görüşünü daha önce ifade etmiştik ve Allah kelamının harf ve sesle olduğuna dair delilleri serdetmiştik. Böylece Eşari ve Maturidilerin akidelerinin icma ile sapıklık olduğu hususu bu alimler tarafından açıklanmış olmaktadır. Yeri  gelmişken şunu belirtelim ki İslam’ın her meselesinde olduğu gibi bu meselede yani Eş’ari ve Maturidilerin hükmü meselesinde de önemli olan isimler değil, o isimlerin ihtiva ettiği manalardır. Dolayısıyla alimlerin bu iki mezhebin ismini taşımasa da onlarla aynı akideye sahip olanlar hakkında verdikleri hükümler bu mezhep müntesiplerini de bağlamaktadır. Şu halde selef alimlerinin  –kelam yoluyla Ehli sünneti müdafaa etseler dahi- kelam ehlini kınamada ittifak etmeleri, keza Sünni geçinen kelamcıların icad ettiği mushaftaki Kur’an Allah’ın kelamının ibaresidir gibi bidatleri yerme hususunda icma etmeleri bu hususlarda müttefik olan Eşariyye, Kullabiyye, Maturidiyye ve Zahiriler gibi bütün fırkaların yerilmesi anlamına gelir. Öyle zannediyoruz ki aklı olan birisi nezdinde Eş’ari ve Maturidilerin Cehmiye zındıklarının mirasçısı olduğunun ortaya çıkması bu iki fırkanın Ehli sünnetten olmadığına delil olarak yeter de artar bile. Ancak biz yine de delilleri biraz daha güçlendirmek açısından tafsilata gideceğiz ve alimlerin bizzat muayyen olarak Eş’ariler fırkası hakkında dile getirdikleri tenkidleri nakledeceğiz. Yardım Allah’tandır.

[Tevhid Ehli]

Şimdi Allahın izni ve yardımıyla alimlerin Eş’ariler ve benzeri kendilerini Ehli sünnete nisbet eden kelami fırkalara yönelik tenkidlerini nakledeceğiz. Daha önce Allahın kelamının harf ve sesle olmadığını iddia edenlere reddiye olarak İmam Ahmed, Buhari, Berbehari, Ebu’l Kasım el Asbahani gibi alimlerden zikrettiğimiz kaviller de bütün bu Ehli sünnete intisap eden Eşari, Maturidi, Küllabi vs kelam ekollerinin bu hususta icma etmelerinden ötürü aynı zamanda bu mezheplere reddiye olarak kabul edilebilir. Burada ise bizzat isim vererek Eş’arileri kınayan alimlerden nakil yapacağız inşaallah.

1- İmam Ebu’l-Abbas İbni Surayc : (v. 303) –Şafii fukahasının büyüklerinden olup kendisine “ikinci Şafii” lakabı verilmiş, bazıları da onun üçüncü asrın müceddidi olduğunu söylemişlerdir- (Hal tercemesi için bkz. Zehebi, Siyer, 14/201) şunları söylemektedir:

لا نقول بتأويل المعتزلة، والأشعرية، والجهمية، والملحدة، والمجسمة، والمشبهة، والكرامية، والمكيفة، بل نقبلها بلا تأويل، ونؤمن بها بلا تمثيل

“Bizler Mutezile, Eşariler, Cehmiyye, Mülhide, Mücessime, Müşebbihe, Kerramiyye ve Mükeyyife gibi teville konuşmayız, Aksine biz Allah’ın isim ve sıfatlarını tevilsiz olarak kabul eder ve onlara temsilsiz olarak (hiçbir şeye benzetmeksizin) inanırız.” (Ebu'l Abbas ibn Surayc, Cuz'un fihi Ecvibetun fi Usul'iddin, sf 86, Sözkonusu risale Likaul Evahiril Aşr adlı mecmuanın 8. cildinde yer almaktadır. Darul Beşairil İslamiyye, 1426 Bu sözleri ayrıca İbn Kayyım, İctimau'l-Cuyuş’il-İslamiye, 2/174'de az farkla nakletmektedir.)

Eş’ariyle muasır olan ve ondan önce vefat eden bu alimin Eş’ari’nin Mutezile veya Küllabiyye mensubu olduğu dönemde bu sözleri sarfetmiş olması mümkündür. Ancak herhalükarda günümüz Eş’arilerinin Allah’ın sıfatlarına yönelik tevilci anlayışını yerdiği ortadadır.

2- İbn Huveyz Mendad el Maliki el Mısri: Batının Hafızı olarak bilinen İbn Abdilberr (v.463), 4. Asrın sonlarında vefat etmiş olan bu Maliki aliminin, Kitabu’ş-Şehade isimli eserinde, İmam Malik'in bidatçıların şehadetlerinin kabul edilmesinin caiz olmadığı hakkındaki sözünü açıklarken, şöyle dediğini nakletmektedir: 

لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ أَهْلِ الْبِدَعِ وَأَهْلِ الْأَهْوَاءِ قَالَ: أَهْلُ الْأَهْوَاءِ عِنْدَ مَالِكٍ وَسَائِرِ أَصْحَابِنَا هُمْ أَهْلُ الْكَلَامِ فَكُلُّ مُتَكَلِّمٍ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ الْأَهْوَاءِ وَالْبِدَعِ أَشْعَرِيًّا كَانَ أَوْ غَيْرَ أَشْعَرِيٍّ وَلَا تُقْبَلُ لَهُ شَهَادَةٌ فِي الْإِسْلَامِ وَيُهْجَرُ وَيُؤَدَّبُ عَلَى بِدْعَتِهِ، فَإِنْ تَمَادَى عَلَيْهَا اسْتُتِيبَ مِنْهَا

"Bidat ve heva ehlinin şahitliği bizim nezdimizde geçerli değildir. İmam Malik'in ve bizim diğer ashabımızın nezdinde heva ehlinden kasıd kelamcılardır. Dolayısıyla bütün kelamcılar ister Eşarilerden olsun, ister Eşarilerden olmasın heva ve bidat ehlinden sayılır ve onun şehadeti İslam nazarında geçerli değildir. Sonuç olarak böyle bir kimse sürgün edilir/ toplum dışına itilir ve bidati yüzünden cezalandırılır. Eğer bidatinde ısrar ederse tevbe etmesi istenir." (İbn Abdilberr, Cami Beyani'l-İlmi ve Fadlihi, 2/943 no: 1800'de İbn Huveyzmendad'a ulaşan senedi ile nakletmektedir.)

3- İbn Mendeh (v.395): Hanbeli fakihi ve muhaddis. Türkçe’ye de bir kısmı tercüme edilen “Kitab’ut Tevhid” adlı eserin sahibi. Herevi, Zemm’ul Kelam adlı eserinde onun kelamcıların yerilmesi ile alakalı şu sözünü nakletmektedir:

قال أحمد بن محمد بن الطاهر المعافري أبو العباس: سمعت أبا عبدالله محمد بن منده الحافظ بأصبهان رحمه الله يقول: "ليتق الله امرؤ وليعتبر عن تقدم ممن كان القول باللفظ مذهبه ومقالته، كيف خرج من الدنيا مهجوراً مذموماً مطروداً من المجالس والبلدان لاعتقاده القبيح؟! وقوله الشنيع المخالف لدين الله مثل: الكرابيسي، والشواط، وابن كلاب، وابن الأشعري، وأمثالهم ممن كان الجدال والكلام طريقه في دين الله عز وجل"

Ahmed bin Muhammed bin Tahir el Meafiri Ebu’l Abbas şöyle demiştir: Ben Hafız Ebu Abdillah bin Mende’yi Asbahan’da şöyle derken işittim: “Kişinin Allah’tan korkması ve lafız (mahluktur) mezhebine ve görüşüne sahip olanlardan gelip geçmiş olanların halinden ibret alması gerekir. Onlar nasıl da kötü itikadlarından ve Allah’ın dinine muhalif çirkin sözlerinden ötürü terk edilmiş, kınanmış ve de meclislerden ve ülkelerden dışlanmış olarak bu dünyadan göçüp gittiler? Mesela Aziz ve Celil olan Allah’ın dininde cidal ve kelam yapmayı yol edinmiş olan Kerabisi, Şevat, İbn Kullab, İbn’ul Eş’ari ve benzerleri gibi…” (Zemm’ul Kelam, 4/424)

4- Ebu Hamid Ahmed bin Ebi Tahir el İsferayini (v. 406) ve ashabı: İbn Kesir’in Tabakat’uş Şafiiyyin adlı eserinde (sf 345 vd) belirttiği üzere “Üçüncü Şafii” lakabını almış ve de İbn’us Salah her 100 senede bir ortaya çıkarak dini yenileyecek olan müceddidleri sayarken 1. Asra Ömer bin Abdilaziz, 2. Asra Şafii, 3. Asra –yukarda zikri geçen- İbn Surayc ve de 4. Asra ise İsferayini isimlerini uygun görmüştür. İlerde Eş’ariler hakkındaki görüşleri ayrıntılı olarak gelecek olan Ebu’l Hasen el-Kerci (rh.a) İsferayini ve diğer Şafii alimlerinin konuyla alakalı görüşlerini şöyle aktarmaktadır:

وَكَانَ الشَّيْخُ أَبُو حَامِدٍ شَدِيدَ الْإِنْكَارِ عَلَى الْبَاقِلَّانِيِّ وَأَصْحَابِ الْكَلَامِ

“Şeyh Ebu Hamid, Bakillani ve kelamcı zümresine karşı şiddetli bir inkar içerisindeydi.”

وَلَمْ يَزَلْ الْأَئِمَّةُ الشَّافِعِيَّةُ يَأْنَفُونَ وَيَسْتَنْكِفُونَ أَنْ يَنْسُبُوا إلَى الْأَشْعَرِيِّ، وَيَتَبَرَّءُونَ مِمَّا بَنَى الْأَشْعَرِيُّ مَذْهَبَهُ عَلَيْهِ، وَيَنْهَوْنَ أَصْحَابَهُمْ وَأَحْبَابَهُمْ عَنْ الْحَوْمِ حَوَالَيْهِ، عَلَى مَا سَمِعْت عِدَّةً مِنْ الْمَشَايِخِ وَالْأَئِمَّةِ، مِنْهُمْ الْحَافِظُ الْمُؤْتَمِنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ السَّاجِيُّ، يَقُولُونَ: سَمِعْنَا جَمَاعَةً مِنْ الْمَشَايِخِ الثِّقَاتِ قَالُوا: كَانَ الشَّيْخُ أَبُو حَامِدٍ أَحْمَدُ بْنُ طَاهِرٍ الْإسْفَرايِينِيّ إمَامُ الْأَئِمَّةِ الَّذِي طَبَّقَ الْأَرْضَ عِلْمًا وَأَصْحَابًا إذَا سَعَى إلَى الْجُمُعَةِ مِنْ قَطِيعَةِ الْكَرْخِ إلَى جَامِعِ الْمَنْصُورِ وَيَدْخُلُ الرِّيَاضَ الْمَعْرُوفَ بِالرَّوْزِي الْمُحَاذِي لِلْجَامِعِ وَيُقْبِلُ عَلَى مَنْ حَضَرَ وَيَقُولُ: اشْهَدُوا عَلَيَّ بِأَنَّ الْقُرْآنَ كَلَامُ اللَّهِ غَيْرُ مَخْلُوقٍ، كَمَا قَالَ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ، لَا كَمَا يَقُولُ الْبَاقِلَّانِيُّ وَتَكَرَّرَ ذَلِكَ مِنْهُ فِي جَمَاعَاتٍ، فَقِيلَ لَهُ فِي ذَلِكَ، فَقَالَ: حَتَّى يَنْتَشِرَ فِي النَّاسِ، وَفِي أَهْلِ الصَّلَاحِ وَيَشِيعَ الْخَبَرُ فِي الْبِلَادِ أَنِّي بَرِيءٌ مِمَّا هُمْ عَلَيْهِ، يَعْنِي الْأَشْعَرِيَّ، وَبَرِيءٌ مِنْ مَذْهَبِ أَبِي بَكْرٍ الْبَاقِلَّانِيِّ، فَإِنَّ جَمَاعَةً مِنْ الْمُتَفَقِّهَةِ الْغُرَبَاءِ يَدْخُلُونَ عَلَى الْبَاقِلَّانِيِّ خُفْيَةً، فَيَقْرَءُونَ عَلَيْهِ فَيُفْتَنُونَ بِمَذْهَبِهِ فَإِذَا رَجَعُوا إلَى بِلَادِهِمْ أَظْهَرُوا بِدْعَتَهُمْ لَا مَحَالَةَ، فَيَظُنُّ ظَانٌّ أَنَّهُمْ مِنِّي تَعَلَّمُوهُ، وَأَنَا قُلْته، وَأَنَا بَرِيءٌ مِنْ مَذْهَبِ الْبَاقِلَّانِيِّ، وَعَقِيدَتِهِ.

“Şafii imamları Eş’ari’ye mensub olmaktan son derece nefret etmişler ve sakınmışlar ve de Eş’ari’nin mezhebini üzerine bina ettiği şeylerden de teberri edip uzaklaşmışlardır. Kendi dostlarını ve sevdiklerini de onun (mezhebi) etrafında dolaşmaktan sakındırmışlardır. Bir çok meşayih ve imamdan duyduğum şey budur ki bunlardan birisi de güvenilir hafız İbnu Ahmed bin Ali es-Saci’dir. Derler ki: Güvenilir şeyhlerden bir cemaatin şöyle dediğini işittik: İmamlar imamı, Yeryüzünü ilmiyle ve ashabıyla çevreleyen Ebu Hamid Ahmed bin Tahir el İsferayini, Kerh bölgesinden Cuma için Mansur Camii’ne geldiğinde caminin yanında Revz olarak bilinen bahçelere girer, orada hazır bulunanlara dönüp şöyle derdi: Bana Kur’an’ın mahluk olmadığına dair şahitlik edin; ancak Ahmed bin Hanbel’in dediği gibi olsun, Bakillani’nin dediği gibi değil! Onun bu sözleri cemaatin içinde tekrar edilir ve aynısı kendisine (toplu olarak) söylenirdi. Dedi ki: Ta ki (bu söz) insanlar arasında ve salah ehli kişiler arasında yayılsın, keza benim onların üzerinde bulunduğu yoldan yani Eş’ari’den beri olduğum ve Ebubekr el Bakillani’nin mezhebinden beri olduğum haberi de yayılsın. Zira (buraya) gurbetçi olarak gelmiş birtakım fıkıh öğrencileri gizlice Bakillani’nin yanına gidiyorlar, ondan bir şeyler okuyup onun mezhebinden fitneye düşüyorlar. Memleketlerine geri döndüklerinde de haliyle bidatlerini açığa vuruyorlar. Böylece birileri de onların bunu benden öğrendiği ve bu görüşleri benim söylediğim zannına kapılıyorlar. Halbuki ben, Bakillani’nin mezhebinden de akidesinden de beriyim!”(Nakleden İbn Teymiye, et-Tis'eniyye 3/880; Feteva el-Kubra, 6/600; Der’u Tearuz’il Akli ve’n Nakl, 2/96)

Kerci, yine aynı eserde Bakillani’nin bu ismi geçen Şeyh İsferayini’nin korkusundan hamama bile gizlice gittiğini nakletmektedir! Bu ismi geçen el-Bakillani, Temhid ve başka eserlerin müellifi olan meşhur Eş’ari kelamcısıdır. Kerci onunla ve Eş’arilerle alakalı bu sözleri "el-Fusul fi'l Usul ani'l Eimmet'il Fuhul İlzamen li Zev'il Bidai ve'l Fudul" adlı eserinde zikretmektedir. Bu kitap günümüzde mefkud yani kayıp olsa gerek. Kerci’nin bu sözlerini Şeyhulislam ibn Teymiye onun adı geçen eserinden nakletmektedir. Kerci yine aynı eserde şöyle demektedir:

وَمَعْرُوفٌ شِدَّةُ الشَّيْخِ أَبِي حَامِدٍ عَلَى أَهْلِ الْكَلَامِ، حَتَّى مَيَّزَ أُصُولَ فِقْهِ الشَّافِعِيِّ مِنْ أُصُولِ الْأَشْعَرِيِّ وَعَلَّقَهُ عَنْهُ الْإِمَامُ أَبُو بَكْرٍ الزَّاذَقَانِيُّ، وَهُوَ عِنْدِي، وَبِهِ اقْتَدَى الشَّيْخُ أَبُو إِسْحَاقَ الشِّيرَازِيُّ فِي كِتَابَيْهِ اللُّمَعُ " وَالتَّبْصِرَةُ " حَتَّى لَوْ وَافَقَ قَوْلُ الْأَشْعَرِيِّ وَجْهًا لِأَصْحَابِنَا مُيِّزَ، وَقَالَ: هُوَ قَوْلُ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، وَبِهِ قَالَتْ الْأَشْعَرِيَّةُ، وَلَمْ يَعُدَّهُمْ مِنْ أَصْحَابِ الشَّافِعِيِّ اسْتَنْكَفُوا مِنْهُمْ وَمِنْ مَذْهَبِهِمْ فِي أُصُولِ الْفِقْهِ، فَضْلًا عَنْ أُصُولِ الدِّينِ.

“Şeyh Ebu Hamid’in kelam ehline karşı şiddetli tavrı bilinmektedir. O kadar ki o, Şafii fıkıh usulünü Eş’ari usulünden ayırd etmiştir. Buna İmam Ebubekr ez-Zadekani ta’lik’te bulunmuştur ki bu benim yanımda mevcuttur. Ebu İshak eş-Şirazi de Lum’a ve Tabsira adlı kitaplarında buna muvafakat etmiştir. O kadar ki Eş’ari’nin görüşü, bizim  ashabımızdan (Şafiilerden) gelen bir veche uygun düşse bunu ayırd etmiş ve demiştir ki: ‘Bu, ashabımızdan bazılarının görüşüdür, Eş’ariler de böyle demiştir.’ Böylece onları Şafii’nin ashabından saymamıştır ve de değil usul’uddin konularında usul’u fıkıh sahasında dahi onlardan ve mezheplerinden sakınmıştır.” (Nakleden İbn Teymiye, et-Tis'eniyye 3/880; Feteva el-Kubra, 6/600; Der’u Tearuz’il Akli ve’n Nakl, 2/96)

İşte bunlar günümüzde Eşari akidesi ile Şafii mezhebi adeta iç içe geçmiş gibi gözükse de aslında ilk dönem Şafii alimlerinin bu durumu benimsemediklerini gösteren vesikalardan bir tanesidir.

5- Ebu Nasr es-Siczi (v. 444): Hanefi fukahasından ve muhaddis olan bu zat, Zubeyd halkına göndermiş olduğu ve Allah’ın Kelamı’nın Harfler ve Ses ile olmadığını iddia edenlere karşı yazmış olduğu reddiyesi "Risale İla Ehli’z Zubeyd" olarak bilinen "Risalet’us-Siczi ila Ehli Zubeyd fi er-Red ala men Enkera’l-Harfe ve's Savt" adlı eserini Eş’arilere reddiye olarak kaleme almıştır. Sözkonusu eserinde Eş’arileri son derece şiddetli bir şekilde tenkid etmiştir. Onun Eş’arilerle alakalı sözlerinden birkaç tanesini buraya dercediyoruz:

ﻭﺃﻤﺎ ﺘﻅﺎﻫﺭﻫﻡ ﺒﺨﻼﻑ ﻤﺎ ﻴﻌﺘﻘﺩﻭﻨﻪ ﻜﻔﻌل ﺍﻟﺯﻨﺎﺩﻗﺔ ﻓﻔـﻲ ﺇﺜﺒـﺎﺘﻬﻡ ﺃﻥ ﺍﷲ ﺴـﺒﺤﺎﻨﻪ ﻭﺘﻌﺎﻟﻰ ﺍﺴﺘﻭﻯ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻌﺭﺵ ، ﻭﻤﻥ ﻋﻘﺩﻫﻡ : ﺃﻥ ﺍﷲ ﺴﺒﺤﺎﻨﻪ ﻻ ﻴﺠﻭﺯ ﺃﻥ ﻴﻭﺼﻑ ﺒﺄﻨﻪ ﻓﻲ ﺴﻤﺎﺀ ﻭﻻ ﻓﻲ ﺃﺭﺽ، ﻭﻻ ﻓﻲ ﻋﺭﺵ ﻭﻻ ﻓﻭﻕ

"Onlara (Eşarilere) gelince, zındıklar gibi i'tikadlarına aykırı olanı (kabul ediyormuş gibi) gösterirler ki bu (örneğin) onların Allah Subhanehu ve Tea’la’nın arşa istiva ettiğini tasdikleridir. Ancak; Allah Subhanehu’nun ne semada ne yeryüzünde ne arşda ne de üstte olduğu şeklinde vasfedilmesinin caiz olmadığı da onların akidelerindendir." (Risalet’us Siczi ila Ehli Zubeyd fi'r Red ala men Enkera el-Harf ve's Savt, sf 180)

والمعتزلة ﻤﻊ ﺴﻭﺀ ﻤﺫﻫﺒﻬﻡ ﺃﻗل ﻀﺭﺭﺍ ﻋﻠﻰ ﻋﻭﺍﻡ ﺃﻫل ﺍﻟـﺴﻨﺔ ﻤـﻥ ﻫـﺅﻻﺀ ﻷﻥ ﺍﻟﻤﻌﺘﺯﻟﺔ ﻗﺩ ﺃﻅﻬﺭﺕ ﻤﺫﻫﺒﻬﺎ ﻭﻟﻡ ﺘﺴﺘﻘﻑ ﻭﻟﻡ ﺘﻤﻭﻩ

"Mu’tezile’nin, mezheblerindeki şerlerine rağmen, Ehli Sünnet’in avamına zararları bunlardan daha azdır. Zira Mu’tezile mezhebini oldukça aşikar yapmış (gizlememiştir) ki böylelikle gelecekte kök bağlamaz (ki öyle olmuştur, halef arasında bulunmamıştır) ne de üstü örtülüdür."

(Mu’tezile’nin –Allah’ın Sıfatlarının hakikatını reddetmeleri, Kur’an’ın mahluk olduğunu iddia etmeleri, şefa'at vb.,- inançlarına değindikten sonra şöyle devam etmektedir:)

ﻓﻌﺭﻑ ﺃﻜﺜﺭ ﺍﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻥ ﻤﺫﻫﺒﻬﻡ ﻭﺘﺠﻨﺒﻭﻫﻡ ﻭﻋﺩﻭﻫﻡ ﺃﻋﺩﺍﺀ. ﻭﺍﻟﻜﻼﺒﻴﺔ ﻭﺍﻷﺸ ﻌﺭﻴﺔ ﻗﺩ ﺃﻅﻬﺭﻭﺍ ﺍﻟﺭﺩ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻤﻌﺘﺯﻟﺔ ﻭﺍﻟﺫﺏ ﻋـﻥ ﺍﻟـﺴﻨﺔ ﻭﺃﻫﻠﻬـﺎ

"Yani, mezhebleri Müslüman çoğunluk tarafından bilinmektedir böylelikle (Müslümanlar) onlardan uzak durmuş ve onları düşman kabul etmişlerdir. Küllabiye ve Eşariyye ise Mu’tezileye açıktan reddiye yapmış ve (onlara karşı) Sünnet’i ve Ehli’ni savunmuşlardır."

(Ebu’l Hasan el-Eşari’nin bazı inançlarına değindikten sonra şöyle devam etmektedir:)

وكذلك كثير ﻤﻥ ﻤﺫﻫﺒﻪ ﻴﻘﻭل ﻓﻲ ﺍﻟﻅﺎﻫﺭ ﺒﻘﻭل ﺃﻫل ﺍﻟﺴﻨﺔ ﻤﺠﻤﻼ ﺜﻡ ﻋﻨﺩ ﺍﻟﺘﻔـﺴﻴﺭ ﻭﺍﻟﺘﻔﺼﻴل ﻴﺭﺠﻊ ﺇﻟﻰ ﻗﻭل ﺍﻟﻤﻌﺘﺯﻟﺔ ﻓﺎﻟﺠﺎﻫل ﻴﻘﺒﻠﻪ ﺒﻤﺎ ﻴﻅﻬﺭﻩ ﻭﺍﻟﻌﺎﻟﻡ ﻴﺠﻬـﺭﻩ ﻟﻤـﺎ ﻤﻨـﻪ ﻴﺨﺒﺭﻩ ﻭﺍﻟﻀﺭﺭ ﺒﻬﻡ ﺃﻜﺜﺭ ﻤﻨﻪ ﺒﺎﻟﻤﻌﺘﺯﻟﺔ ﻹﻅﻬﺎﺭ ﺃﻭﻟﺌﻙ ﻭﻤﺠﺎﻭﺒﺘﻬﻡ ﺃﻫل ﺍﻟـﺴﻨﺔ ﻭﺇﺨﻔـﺎﺀ ﻫﺅﻻﺀ ﻭﻤﺨﺎﻟﻁﺘﻬﻡ ﺃﻫل ﺍﻟﺤﻕ

"Bunun gibi, onun mezhebinden birçokları zahirde Ehli Sünnet’in görüşüyle mücmel olarak konuşurlar. Sonra, tefsire (açıklama) ve tafsilata girildikten sonra, Mu’tezile’nin sözüne (görüşüne) dönerler. Cahil kimse zahir olanı kabul eder ama ilmi olan kimse farkında olduğunu açıktan eleştirir. Onların zararı, Mu’tezile’nin zararından çoktur çünkü Mu’tezile, Ehli Sünnet’e karşı tavrını aşikar etmiş ve bunlar (Eşari ve Küllabiye) ise gizlidir ve hak ehli ile karışıktır." (Risalet’us Siczi ila Ehli Zubeyd fi'r Red ala men Enkera’l-Harfe ve's Savt, sf 270-278)

وينبغي أن يتأمل قول الكلابية والأشعرية في الصفات، ليعلم أنهم غير مثبتين (إلهاَ) في الحقيقة، وأنهم يتخيرون من النصوص ما أرادوه، ويتركون سائرها ويخالفونه.

“Küllabiye ve Eş’ariyye’nin sıfatlar hakkındaki görüşü üzerinde düşünüldüğünde onların işin hakikatinde bir ilahın varlığını kabul etmedikleri ve de nasslardan dilediklerini alıp geri kalanını da –bilhassa kendilerine muhalif olanları- terk ettikleri bilinmiş olur.” (Risalet’us Siczi ila Ehli Zubeyd fi'r Reddi ala men Enkera’l-Harfe ve's Savt, 263)

Siczi (rh.a) bununla bu fırkaların savunduğu mezhebin lazımına, neticesine işaret etmiştir. Zira Eş’arilerin savunduğu “Allah ne alemin içindedir, ne dışındadır, ne aşağıdadır, ne yukardadır” gibi düşünceler ve de diğer sıfatları nefyetmeleri mevcudiyeti imkansız olan bir ilah tasavvuruna insanları götürmektedir. Yoksa Eş’arilerin Allah’ın varlığını inkar etmeleri sözkonusu değildir, lakin itikadları –haşa- bunu gerektirmektedir.

Siczi (rh.a) bazı bidat ve dalalet ehli fırkalardan, Mutezile ve emsalinden bahsettikten sonra şöyle demiştir:

ثم بلي أهل السنة بعد هؤلاء بقوم يدعون أنهم من أهل الاتباع. وضررهم أكثر من ضرر (المعتزلة) وغيرهم، وهم: أبو محمد بن كلاب، وأبو العباس القلانسي، وأبو الحسن الأشعري.
وبعدهم: محمد بن أبي تريد بسجستان وأبو عبد الله بن مجاهد بالبصرة.
وفي وقتنا: أبو بكر بن الباقلاني ببغداد، وأبو إسحاق الاسفرائيني
وأبو بكر بن فورك بخراسان فهؤلاء / يردون على (المعتزلة) بعض أقاويلهم. ويردون على أهل الأثر أكثر مما ردّوه على المعتزلة.

“Sonra, ehli sünnet bunların ardından kendilerinin (sünnete) ittiba ehli olduğunu iddia eden bu kavimle imtihan edilmişlerdir ki bunların zararı Mutezile’nin ve diğerlerinin zararından daha fazladır. Bunlar Ebu Muhammed bin Küllab, Ebu’l Abbas el Kalanisi, Ebu’l Hasen el Eş’ari ve bunlardan sonra ise Sicistan’da Muhammed bin Ebi Turid (Maturidi?), Basra’da Ebu Abdillah bin Mücahid’dir. Bizim zamanımızda ise Bağdad’da Ebubekr bin el Bakillani, Horasan’da da Ebu İshak el İsferayini ve Ebubekr bin Furek’tir. Bunlar bazı görüşlerinde Mutezile’ye dönerken Mutezile’ye döndükleri konulardan daha fazla konuda ise Ehli esere (yani Ehli sünnete) dönmektedirler.” (Risalet’us Siczi ila Ehli Zubeyd fi'r Reddi ala men Enkera’l-Harfe ve's Savt, 344-345)

İmam es-Siczi (rh.a) son derece ibretler ve faydalar içeren bu kavlinde öncelikle adaletli davranarak Eş’ari, Maturidi, Küllabi vs Ehli sünnete nisbet edilen kelamcı zümrelerinin diğer bidat fırkalarına nazaran hakka daha yakın olduklarını teslim etmiştir. Kitabın muhakkiki Muhammed bin Ebi Turid’den kasdın Ebu Mansur Muhammed el Maturidi olduğunu söylemektedir. Müellifin veya kitabı yazan müstensihin Maturidi’nin ismini dahi tam tesbit edemeyip yanlış yazması enteresandır. Görüldüğü üzere kendisi Hanefi fakihlerinden olan es-Siczi, diğer kelamcılarla birlikte Maturidi’yi de yermektedir. Bu da günümüzde yaygın kanaatin aksine Hanefilerin itikadda Maturidi olması gerektiği iddiasını çürüten bir misaldir. Bizim mütekaddim alimlerden Maturidi ile alakalı görüşünü tesbit edebildiğimiz tek kavil bu alime aittir. Bunun haricinde Maturidi ile alakalı İbn Teymiye veya az öncesindeki döneme kadar ne övgü ne de yergi sadedinde bir şey bulabilmiş değiliz. Maturidi’nin mezhebiyle alakalı bilgi verene pek raslanmadığı gibi hayatı hakkında da kaynaklarda çok az bilgi vardır. Semerkand ulemasından olduğu bilinmekle beraber, İmam Maturidi’nin kim olduğu hususunda kaynaklarda ne yazık ki doyurucu bir bilgiye rastlamak mümkün değildir. Öyle ki; ilmi gelişimi ve ilim seyahatlerinde bulunup-bulunmadığı, hacca gidip-gitmediği, resmi bir görev alıp-almadığı, talebelerinin kimler olduğu bilinmemektedir. İslam meşhurları ile alakalı en ince ayrıntıyı bile ihmal etmeyen teracim, ensab, tarih, rical ve sair kitaplarda da Maturidi ile alakalı bir bilgiye raslanamamaktadır. Sadece Sem’ani başka bir zatın biyografisinde ve de Makrizi başka bir konu arasında Maturidi’nin ismini zikrederler. (Sem’ani, el-Ensab, 12/3; Makrizi, el-Hutat, 6/241) Mezhepler hakkındaki eserlerde de konuyla alakalı bilgi bulunmadığı gibi Şeyh’ul İslam ibni Teymiyye ve İbn’ul Kayyım’ın eserlerinde de –tesbit edebildiğimiz kadarıyla- bilgi verilmemiştir.

Şeyh’ul İslam ibni Teymiyye, Maturidi’nin Küllabiye’nin yolunu takip ettiğini belirtmesi ve çeşitli konulardaki görüşlerini zikretmesi dışında (Dar’ut Te’arud, 2/245; 7/441-442; 9/62; Kitab’ul İman, 414; Mecma’ul Feteva, 7/433; Alak Suresi’nin Tefsiri Mecma’ut Tefsir, 209; Daka’ik’ut Tefsir, 5/173; Mecma’ul Feteva, 18/269; Minhac’us Sünne, 2/362) Maturidi hakkında detaylı bilgi vermemiştir.

İmam İbn'ul Kayyım ise, Esmau Müellefat’iş Şeyh’il İslam isimli eserinde İbni Teymiyye’nin Risale fi Akidet'il Eş’ariyye ve Akidet’il Maturidi ve Ğayrihu min’el Hanefiyye (Eş’ariyye’nin Akidesi ve Maturidi’nin ve Hanefilerden ondan başkasının Akidesi Hakkında Risale) isimli risalesini belirtmesi dışında (İbni Kayyım, Esma Müellefiyet’uş Şeyh’ul İslam, 23) İmam Maturidi hakkında bilgi vermemiştir.

Zehebi ise Maturidi’den bir başkasının biyografisini verirken bahsetmiştir. (Zehebi, Tarih’ul İslam, 8/664)

Hanefilerin i’tikadda mezheb imamı olarak takdim edilen Maturidi hakkında Hanefilerin eserlerinde de –birkaç menkibe ve de kitaplarının ismi dışında- fazla bilgi verilmemiştir. Nitekim Maturidi’nin “Kitab’ut Tevhid” adlı eserini Türkçe’ye tercüme edenler de kitabın girişinde Maturidi hakkında kaynaklarda fazla bilgi olmadığından şikayet etmektedirler. Öyle görünüyor ki Maturidi her ne kadar günümüzde Eş’ari ile beraber Ehli sünnetin iki imamından birisi olarak takdim edilse de bunun bir aslı yoktur, zira akidesi bir yana şahsı dahi meçhul olan birisidir. Bunda Maturidi’nin İslam’ın merkezlerinden uzak bir bölge olan Mavera’un Nehr (Bugünkü Orta Asya) bölgesinde yaşamasının etkili olduğu söylenmektedir. Zaten günümüzde de çoğu Türk, Fars, Hint vb acemlerden oluşan Hanefi mezhebli toplumlar haricinde Maturidiliğin çok yaygın olmadığı görülmektedir. Maturidi’nin şöhretini çok sonraki dönemlerde bilhassa Osmanlı devleti gibi Türk devletleri sayesinde kazandığını zannediyoruz. Tıpkı Eşari akidesinin Endülüs ve Afrika’da sahte Mehdi İbn Tumert’in kurduğu Muvahhidler devleti eliyle, doğuda ise önce Gazali ve Cüveyni’nin yönetimindeki Nizamiye medreseleri daha sonra ise Kudüs ve Mısır fatihi Selahaddin Eyyubi vasıtasıyla yayılmış olması gibi… Selef asrından sonraki yozlaşma döneminde bu batıl akideler sultanların da desteğiyle yayılmış ve önceki dönemlerde tahkir edildikleri halde bu yozlaşmaya paralel olarak halk arasında destek bulmuşlardır.

Siczi, Eş’ari hakkında hüsnü zan eden bazı alimlerle alakalı ise şöyle demektedir:

إن قالا ما يحكى عنهما من إمامة الأشعري فإنما قالاه لحسن ظنهما به، لتظاهره بالرد على المعتزلة، والروافض، ولم يخبرا مذهبه، ولو خبراه لما قالا ما قالاه والله أعلم

"Bundan açıkça anlaşılan şudur: Eğer bu iki alim (Allah onlara merhamet etsin) gerçekten onların -Eşari’nin imamlığı hususunda- bahsettikleri şeyi söylemişlerse, onlar bunu sadece, onun hakkındaki hüsnü zannları ve onun zahirde Mu’tezile ve Rafizileri (Şia’yı) reddetmesi sebebiyle söylemişlerdir. Ama onun mezhebi hususunda iyice bilgi sahibi değillerdir. Eğer onun mezhebini iyice biliyor olsaydılar, söylediklerini (iddia edilenleri) söylemezlerdi." (Siczi, Risalet’us Siczi ila Ehli Zubeyd fi'r Reddi ala men Enkera’l-Harfe ve's Savt, 352)

Burada yeri gelmişken şunu belirtelim ki tabilerinin durumu ortada olmasına karşın Ebu’l Hasen el Eşari’nin durumu hakkında bazı belirsizlikler sözkonusudur. Yukarda İbn Teymiye’den naklettiğimiz gibi onun Mutezile, Küllabiyye ve Ehli sünnet olmak üzere üç döneminden bahsedilmektedir. Ancak öyle anlaşılıyor ki Siczi gibi bazı alimler onun hakkında hüsnü zan sahibi değillerdir ve onun tevbe etmesini görüşlerini kamufle etmek için bir taktik olarak değerlendirmişlerdir. Bu minvalde Herevi’nin naklettiğine göre Ebu Ömer el Bestami (v. 408) şöyle demiştir:

كَانَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَشْعَرِيُّ أَوَّلًا يَنْتَحِلُ الِاعْتِزَالَ ثُمَّ رَجَعَ فَتَكَلَّمَ عَلَيْهِمْ وَإِنَّمَا مَذْهَبُهُ التَّعْطِيلُ إلَّا أَنَّهُ رَجَعَ مِنْ التَّصْرِيحِ إلَى التَّمْوِيهِ.

“Ebu’l Hasen el Eşari, ilk başta Mutezile’yi savunuyordu. Sonra bundan döndü ve onların aleyhine konuşmaya başladı. Onun mezhebi ta’til yani sıfat inkarcılığından ibarettir. O sadece bu hususta açıkça ilan etmekten, üstü kapalı konuşmaya dönmekten başka bir şey yapmamıştır.” (Zemm’ul Kelam, 4/ 408)

Eş’arinin en son eserlerinden birisi olduğu söylenen el-İbane’de sıfatlar ve sair konularda selefin inancını savunmakta, keza Makalat’ul İslamiyyin adlı eserinde hadis ehlinin itikadını naklettikten sonra kendisinin de bu anlatılan şekilde iman ettiğini dile getirmiştir ki bu metinde Allahın sıfatları, iman vb bahislerde günümüz Eşarilerinin akidesine muhalif olarak selefin görüşü dile getirilmiştir. İbn Teymiyye Mecmu’ul Fetava 7/548-550’de bu risalenin bir kısmını naklettikten sonra “Bu anlattıklarında Ehli sünnete muvafakat etmektedir ve burada zikrettikleri Mu’cez adlı eserindekilere muhaliftir.” demiştir. Umarız ki bu akide üzere vefat etmiş olsun! Doğrusunu Allah bilir.

6- İbn Abdilberr (v. 463): et-Temhid, el-İstiab gibi hacimli ansiklopedik eserlerinin yanı sıra Türkçe’ye yakın tarihte tercüme edilen Cami’u Beyan’il İlm adlı eserin de müellifi olan bu zatın İbn Huveyzmendad’ın Eşariler ve diğer kelamcıların reddine dair sözünü tasvip ederek naklettiğini yukarda belirtmiştik.

7- Şeyhulislam el-Herevi (v. 481) : Bu zat İbn Kayyım’ın Medaric’us Salikin adlı kitabında şerh etmiş olduğu Menazil’us Sairin adlı eserin ve başka eserlerin müellifi olan büyük bir muhaddis, sufi ve Hanbeli fakihidir. O, Zemm’ul Kelam adlı eserinde Eşarileri şiddetli bir şekilde inkar etmiş hatta onları reddetme hususunda mübalağa ederek Eşarileri sapıklık ve bidatçilikle vasfetmenin ötesine geçip tekfir ve lanetleme cihetine gitmiş ve de kendisi gibi düşünen alimlerden de bu doğrultuda nakillerde bulunmuştur. O kadar ki Şeyhulislam İbn Teymiye gibi muhakkik alimler onun bu yaklaşımını tasvib etmemişlerdir. İlerde Eş’arilerin tekfiri meselesini ele alırken Herevi’nin sözleri üzerinde tafsilatlı olarak duracağız inşaallah.

8- Ebu’l Hasen el-Kerci (v. 532): Şafii fukahasından olan bu zatın başka bir Şafii alimi olan Ebu Hamid el-İsfereyani’den Eş’ariler aleyhinde naklettiği sözleri yukarda zikretmiştik. Konuyla alakalı kendi görüşlerini ise yukarda alıntı yaptığımız “el-Fusul” adlı eserinde şöyle dile getirmektedir:

وَوَجْهٌ ثَالِثٌ لَا بُدَّ مِنْ أَنْ نُبَيِّنَ فِيهِ فَنَقُولَ: إنَّ فِي النَّقْلِ عَنْ هَؤُلَاءِ إلْزَامًا لِلْحُجَّةِ عَلَى كُلِّ مَنْ يَنْتَحِلُ مَذْهَبَ إمَامٍ يُخَالِفُهُ فِي الْعَقِيدَةِ فَإِنَّ أَحَدَهُمَا لَا مَحَالَةَ يُضَلِّلُ صَاحِبَهُ أَوْ يُبَدِّعُهُ أَوْ يُكَفِّرُهُ فَانْتِحَالُ مَذْهَبِهِ - مَعَ مُخَالَفَتِهِ لَهُ فِي الْعَقِيدَةِ - مُسْتَنْكَرٌ وَاَللَّهِ شَرْعًا وَطَبْعًا فَمَنْ قَالَ: أَنَا شَافِعِيُّ الشَّرْعِ أَشْعَرِيُّ الِاعْتِقَادِ قُلْنَا لَهُ: هَذَا مِنْ الْأَضْدَادِ لَا بَلْ مِنْ الِارْتِدَادِ إذْ لَمْ يَكُنْ الشَّافِعِيُّ أَشْعَرِيَّ الِاعْتِقَادِ. وَمَنْ قَالَ: أَنَا حَنْبَلِيٌّ فِي الْفُرُوعِ مُعْتَزِلِيٌّ فِي الْأُصُولِ قُلْنَا: قَدْ ضَلَلْت إذًا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ فِيمَا تَزْعُمُهُ إذْ لَمْ يَكُنْ أَحْمَدُ مُعْتَزِلِيَّ الدِّينِ وَالِاجْتِهَادِ ".

  "Belirtmemiz gereken üçüncü bir vecih de şudur: Onlardan yapılan nakillerde, fıkıh konularında bir müctehidin mezhebini takip etmekle birlikte akide konusunda ona muhalefet eden kimsenin aleyhine delil vardır. Çünkü bu durumda olan kişi, mezhebini kabul ettiği müctehidi akide açısından ya sapıklığa, ya bid'ate, ya da küfre nisbet etmiş olmalı ki, bu konuda onu kabul etmiyor. Akide konusunda ona muhalefet etmekle birlikte fıkıh konusunda mezhebine tabi olmak şeri’at açısından da, insan fıtratı açısından da vallahi yadırganacak bir durumdur. Her kim: "Ben, fıkıh yönünden Şafii, itikad yönünden de Eş'ari'yim" derse, cevap olarak ona deriz ki: Bu, zıdları cemetmektir, hatta irtidattır. Çünkü Şafii itikad yönünden Eş'ari değildi. Yine her kim: "Ben fıkıhta Hanbeli, i'tikatta Mu'teziliyim" derse, ona deriz ki: O halde sen, ileri sürdüğün bu görüş sebebiyle sapıtmışsın. Çünkü İmam Ahmed i'tikad ve ictihadda Mu'tezili değildi."

" وَقَدْ اُفْتُتِنَ أَيْضًا خَلْقٌ مِنْ الْمَالِكِيَّةِ بِمَذَاهِبِ الْأَشْعَرِيَّةِ وَهَذِهِ وَاَللَّهِ سُبَّةٌ وَعَارٌ وَفَلْتَةٌ تَعُودُ بِالْوَبَالِ وَالنَّكَالِ وَسُوءِ الدَّارِ عَلَى مُنْتَحِلِ مَذَاهِبِ هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّةِ الْكِبَارِ فَإِنَّ مَذْهَبَهُمْ مَا رَوَيْنَاهُ: مِنْ تَكْفِيرِهِمْ: الْجَهْمِيَّة وَالْمُعْتَزِلَةَ وَالْقَدَرِيَّةَ والواقفية وَتَكْفِيرِهِمْ اللَّفْظِيَّةَ ".

Yine şöyle demektedir: "Malikilerden bir kısmı kendilerini Eş'arilerin görüşlerine kaptırdılar. Allah'a yemin ederim ki, o büyük alimlerin mezhebini kendisine rehber edinmiş biri için, bu utanılacak bir durumdur, vebal ve felaketle sonuçlanacak bir sapmadır. O büyük alimlerin görüşlerini; Cehmiyye, Mu'tezile, Kaderiyye, Vakıfiyye gibi fırkaları tekfir edişlerini ve de Lafziyye görüşünde olanları tekfir edişlerini nakletmiştik" (Nakleden İbni Teymiyye, Feteva, 4/175)

Gerek Kerci’nin bu sözleri gerekse yukarda İbn Huveyzmendad, İbn Abdilberr gibi Maliki alimlerden naklettiklerimiz de tıpkı Şafiilerin Eşariye nisbet edilmeleri gibi Malikilerin Eşariliğe nisbet edilmelerinin de müteahhirun’un içine düştüğü asılsız bir vehim olduğunu göstermekte ve fıkıhta dört mezhepten herhangi birine mensup olan bir kimsenin akidede kendi imamının değil de falan veya filan kelamcının görüşüne tabi olmasının en büyük bir sapma olduğunu ifade etmektedir.

9- Abdulkadir el-Cilani (Geylani olarak da söylenir) (v. 561): Meşhur bir sufi ve Hanbeli fakihi olan bu zat, “el-Gunye” adlı –Türkçede de var olan- eserinin baş tarafındaki itikadla alakalı bölümünün bir yerinde şöyle bir başlık açmıştır:

فصل ونعتقد أن القرآن حروف مفهومة وأصوات مسموعة

Fasıl: Bizler Kur’an’ın anlaşılan harfler ve işitilen sesler olduğuna inanırız.

Ardından konuyla alakalı çeşitli deliller zikretmiştir. Şeyh Abdulkadir Geylani (rh.a) bu delilleri zikrettikten sonra şöyle demektedir:

وهذه الآيات والأخبار تدل على أن كلام الله عز وجل صوت لا كصوت الآدميين، كما أن علمه وقدرته وبقية صفاته لا تشبه صفات الآدميين، كذلك صوته. وقد نص الإمام أحمد رحمه الله تعالى على إثبات الصوت في رواية جماعة من الأصحاب رضوان الله عليهم أجمعين خلاف ما قالت الأشعرية من أن كلام الله تعالى معنى قائم بنفسه، والله حسيب كل مبتدع ضال مضل

“Bu ayetler ve de haberler Allah Azze ve Celle’nin kelamının, insan sesi gibi olmayan bir ses olduğuna delalet etmektedir. Nasıl ki Onun ilmi, kudreti ve diğer sıfatları insanların sıfatlarına benzemiyorsa sesi de böyledir. İmam Ahmed (rh.a) “Allahu Teala’nın kelamı, nefsi ile kaim bir manadır” diyen Eşarilerin hilafına –ashabtan (yani Hanbelilerden) bir cemaatin rivayetine göre- sesin varlığını kesin olarak ifade etmiştir. Allah sapan ve saptıran her bidatçiden hesabını soracaktır.” (El-Gunye, 130 vd)

10- Muvaffakuddin İbn Kudame (rh.a) (v. 620): el-Umde, el-Muğni gibi eserlerin sahibi; Hanbeli fukahasının en meşhurlarından olan bu zat da İbn Abdilberr gibi İbn Huveyzmendad el Maliki'nin Eşarileri kınayan sözlerini tasvip ederek nakletmektedir. (Tahrim'un Nazar fi Kutub'il Kelam, sf 42) Şeyh Muvaffak başka bir yerde ise Eşarilerle yaptıkları bir münazarayı anlatırken şöyle demektedir:

وَقَالَ لَهُ بعض أَصْحَابنَا أَنْتُم وُلَاة الْأَمر وأرباب الدولة فَمَا الَّذِي يمنعكم من إِظْهَار مَقَالَتَكُمْ لعامة النَّاس وَدُعَاء النَّاس إِلَى القَوْل بهَا بَينهم فبهت وَلم يجب إِلَيّ وَلَا نَعْرِف فِي أهل الْبدع طَائِفَة يكتمون مقالتهم وَلَا يتجاسرون على إظهارها الا الزَّنَادِقَة والأشعرية وَقد امْر الله تَعَالَى رَسُوله صلى الله عَلَيْهِ وَسلم بِإِظْهَار الدّين وَالدُّعَاء اليه

"(Eşarilerden olan muhalifimize) ashabımızdan bazıları dedi ki: Siz yöneticiler ve devletin sahiplerisiniz. Şu halde sizi görüşlerinizi insanların geneline karşı açıkça izhar etmekten ve insanların arasında onları bu görüşe davet etmekten men eden şey nedir ki? Bunun üzerine sustu ve bana cevap veremedi. Bizler bidat ehli arasında zındıklar ve de Eşarilerden başka inançlarını gizleyen ve de onu izhar etmeye cesaret edemeyen başka bir taife bilmiyoruz. Halbuki Allahu Teala, Rasulüne dini izhar etmeyi ve de ona davet etmeyi emretmiştir." (el-Munazaratu fi'l Kur'an sf 35)

İşte bütün bunlar, hepsi İbn Teymiye’den önce yaşamış olan ve de Hanbeli, Şafii, Maliki ve Hanefi gibi farklı mezheplere mensup olan alimlerin Eş’ariler ve de benzeri (Kullabiyye, Maturidiyye gibi) Sünnilik iddiasındaki kelam ekolleri hakkındaki olumsuz kanaatlerini ve bütün bu mezhepleri bidat ve dalalet olarak gördüklerini ifade eden nakillerdir. Bunlardan daha fazlasını nakletmek de mümkündür ancak biz sadece şöhret bulmuş alimlerden en açık kavilleri zikretmeye çalıştık. Bundan sonra İbn Teymiye ve sonrasındaki alimlerin konuyla alakalı görüşlerine de değinerek alimlerin Eşarilikle alakalı değerlendirmeleri bahsini kapatacağız inşallah.

[Tevhid Ehli]

Şimdi Allahın izni ve keremiyle Eş’arileri tenkid eden alimler bahsine kaldığımız yerden İbn Teymiyye (rh.a)’ın görüşlerini zikrederek devam ediyoruz. Yukarda zikretmiş olduğumuz mütekaddim (önceki dönem) alimlerin Eş’ariler hakkındaki görüşleri ile İbn Teymiyye’nin sözleri mukayese edildiğinde birbirinin aynısı olduğu ve Şeyhulislam ve de sonrasındaki alimlerin Eş’arileri tenkid etme hususunda asla yeni bir şey söylememiş oldukları, bilakis sadece önceki Ehli sünnet ulemasının izini takip ettikleri açıkça görülecektir inşaallah.

11- İbn Teymiyye (v. 728): Şeyhulislam İbn Teymiyye’nin Eş’arilere yaptığı reddiyeler ve onlarla münazaraları belki burada zikretmeye ihtiyaç duymayacak kadar meşhurdur. Hatta Şeyh (rh.a) Eş’arilere olan muhalefetinden ötürü kadı huzurunda sorgulanmış, selef akidesini terk ederek Eş’arilere uygun kanaat belirtmesi konusunda zorlanmış, bu amaçla hapse atılmış, ancak İmam, Eş’ari ulemasını münazarada mağlup ederek bilakis kendi akidesinin selefe uygun olduğunu onlara kabul ettirmiştir. Onun bilhassa Vasitiye akidesi etrafında kadı ve alimlerle yaptığı tartışmalar bilinmektedir. Bu hususta geniş bilgi için Vasitiyye akidesinin nakledildiği Fetava (Türkçede İbn Teymiyye külliyatı olarak neşredilmiştir) 3.cilde müracaat edilebilir. Bu münazaralarda dikkat çeken şu husus da vardır ki Şeyhulislam –kendi döneminde doğrudan Cehmiyye ve Mutezile görüşlerini savunan çok kimse olmadığı halde- kendisini yargılayan Eşari mezhebine müntesip kadı ve alimleri Cehmilikle itham etmiştir. Şu kavlinde olduğu gibi:

وَلِهَذَا كنت أَقُول للجهمية من الحلولية والنفاة الَّذين ينفون أَن يكون الله تَعَالَى فَوق الْعَرْش أَنا لَو وافقتكم كنت كَافِرًا لِأَنِّي أعلم أَن قَوْلكُم كفر وَأَنْتُم عِنْدِي لَا تكفرون لأنكم جهال وكان هذا خطاباً لعلمائهم وقضاتهم وشيوخهم وأمرائهم

“Bundan dolayı ben Cehmiyyeden ve Hululiyeden Allah’ın arşın üzerinde olduğunu inkâr edenlere şöyle dedim; "Eğer ben size söylediklerinizde muvafakat etsem kafir olurum. Çünkü ben iyi biliyorum ki bu küfürdür. Siz benim nezdimde tekfir edilmezsiniz çünkü benim yanımda cahilsiniz. Bu onların alimlerine, kadılarına, şeyhlerine ve emirlerine yönelik bir hitaptı…" (Er-Redd ale’l Bekri sf 259)

Şurası bilinmelidir ki İbn Teymiye (rh.a) ve öğrencilerinin ve de onlardan sonraki selefi ulemanın eserlerinde “Cehmiyye” ve sıfat inkarcıları manasında “Muattıla” “Tatil ehli” gibi ünvanlarla anılan ve reddiye yapılan kimseler daha çok Eşariler ve benzerleridir. Zira İbn Teymiye’den az zaman önce –yukarda izah ettiğimiz üzere- Eşari ve Maturidi akideleri bazı hükümdarların gayretleriyle bütün dünyayı sarmış ve buna paralel olarak selef akidesinin yanı sıra Mutezile gibi bidat mezheplerinin de bu akım karşısında taraftarları gitgide azalmış, hatta İbn Teymiye zamanına geldiğinde sıfat inkarcılarının başını çeken Mutezile mezhebinin  –bildiğimiz kadarıyla- taraftarı kalmamıştı. Eşari ve Maturidi kelam ekolleri Mutezile ve Cehmiye’nin birtakım fikirlerini de kendilerine mal etmişlerdir ki bunların başında Allahın sıfatlarını tatil ve inkar düşüncesi gelmektedir. Şu halde öyle anlaşılmaktadır ki müteahhirun ulema’nın kendilerine reddiye yaptığı Cehmiyye ve Muattıla mensupları ekseriya Eşariler ve Maturidilerdir. Nitekim Şeyhulislam İbn Teymiyye (rh.a)’ın meşhur Eşari filozof ve usulcüsü Fahruddin er-Razi’nin –maalesef Türkçeye de çevrilen- Tesis’ut Takdis adlı eserine yazdığı reddiyenin ismi “Beyanu Telbis’il Cehmiyye”dir. Şeyhulislam başka bir yerde de isim vermeden Eşariler gibi Allahın sıfatlarının yedi taneden ibaret olduğunu iddia edenlerle alakalı “Cehmiye’nin müteahhirleri (sonradan gelenleri)” ifadesini kullanmıştır. (  El-Müstedrek ala Mecmu’il Fetava, 1/77)

Kısacası İbn Teymiyye’nin Eş’arilere karşı tavrı ve onları bidatçilikle ve Cehmiyelikle itham etmesi hususu maruf olmakla beraber biz yine de onun eserlerinden Eş’arilere yönelttiği bazı tenkidleri nakletmek istiyoruz. Onun Allahın sıfatları ve bilhassa fevkiyyeti yani alemlerin üstünde oluşu hakkında Eş’arilerle yaptığı münazaralar malumdur. Yukarda da işaret ettiğimiz gibi “Beyanu Telbis’il Cehmiyye” adlı 10 ciltlik eseri başta olmak üzere bu konudaki görüşlerini çeşitli eserlerinde ifade etmiştir. Ancak birçok kişinin zannettiğinin aksine gerek İbn Teymiyye’nin gerekse diğer Ehli sünnet alimlerinin Eş’arilere yönelttiği yegane tenkid veya başka bir tabirle Selefiyye ile Eşariler arasındaki yegane ihtilaf konusu sıfatlar bahsi değildir. Akidenin birçok konusunda bu fırka ile eser ehlinin ihtilafı sözkonusudur. Bu husus ilerde geniş olarak ele alınacaktır inşaallah lakin biz burada sadece İbn Teymiye’nin eserlerinde Eş’arilere yönelttiği birkaç tenkidi zikretmek istiyoruz. Mesela Eş’arilerin kader konusundaki çelişkilerine değindiği bir yerde onların kesb teorisi ile alakalı şu tenkidlerde bulunmaktadır:

وَاضْطَرُّوهُمْ إلَى أَنْ جَعَلُوا نَفْسَ مَا يَفْعَلُهُ الْعَبْدُ مِنْ الْقَبِيحِ فِعْلًا لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ دُونَ الْعَبْدِ ثُمَّ أَثْبَتُوا كَسْبًا لَا حَقِيقَةَ لَهُ؛ فَإِنَّهُ لَا يُعْقَلُ مِنْ حَيْثُ تَعَلُّقُ الْقُدْرَةِ بِالْمَقْدُورِ فَرْقٌ بَيْنَ الْكَسْبِ وَالْفِعْلِ؛ وَلِهَذَا صَارَ النَّاسُ يَسْخَرُونَ بِمَنْ قَالَ هَذَا وَيَقُولُونَ: ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ لَا حَقِيقَةَ لَهَا: طَفْرَةُ النِّظَامِ وَأَحْوَالُ أَبِي هَاشِمٍ وَكَسْبُ الْأَشْعَرِيِّ.

“(Mutezile, Eş’ariler’i), kulun işlediği çirkin fiilin kendisinin Allah’ın fiili olduğunu, kulun fiili olmadığını söylemek zorunda bırakmışlardır. (Sonra da içine düştükleri açmazdan kurtulmak için hiçbir gerçekliği olmayan kesb teorisini ortaya atmışlardır. Çünkü kudretin güç yetirilen şeyle (makdur) ilişkisi bağlamında kesb ile fiil arasında ne gibi bir farkın olduğunu anlamak mümkün değildir. Bu yüzden insanlar bunu söyleyenlerle alay etmişler ve:

Üç şeyin hakikatle ilgisi yoktur:

Nazzamın sıçraması.

Ebu Haşim’in ahvali.

Eş’ari’nin kesbi..." (Fetava, 8/140)
 
İman konusunda ise Cehmiye’nin “İman mücerred marifettir (bilgidir)” veya “tasdiktir” gibi sözlerini tenkid ettiği bir yerde Ebu’l Hasen el-Eş’ari’nin onlara bu konuda tabi oluşunu şu sözlerle ifade etmektedir:

وَأَبُو الْحَسَنِ الْأَشْعَرِيُّ نَصَرَ قَوْلَ جَهْمٍ فِي " الْإِيمَانِ " مَعَ أَنَّهُ نَصَرَ الْمَشْهُورَ عَنْ أَهْلِ السُّنَّةِ مِنْ أَنَّهُ يَسْتَثْنِي فِي الْإِيمَانِ فَيَقُولُ: أَنَا مُؤْمِنٌ إنْ شَاءَ اللَّهُ؛ لِأَنَّهُ نَصَرَ مَذْهَبَ أَهْلِ السُّنَّةِ فِي أَنَّهُ لَا يَكْفُرُ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ وَلَا يُخَلَّدُونَ فِي النَّارِ وَتُقْبَلُ فِيهِمْ الشَّفَاعَةُ وَنَحْوُ ذَلِكَ. وَهُوَ دَائِمًا يَنْصُرُ - فِي الْمَسَائِلِ الَّتِي فِيهَا النِّزَاعُ بَيْنَ أَهْلِ الْحَدِيثِ وَغَيْرِهِمْ - قَوْلَ أَهْلِ الْحَدِيثِ لَكِنَّهُ لَمْ يَكُنْ خَبِيرًا بِمَآخِذِهِمْ فَيَنْصُرُهُ عَلَى مَا يَرَاهُ هُوَ مِنْ الْأُصُولِ الَّتِي تَلَقَّاهَا عَنْ غَيْرِهِمْ؛ فَيَقَعُ فِي ذَلِكَ مِنْ التَّنَاقُضِ مَا يُنْكِرُهُ هَؤُلَاءِ وَهَؤُلَاءِ، كَمَا فَعَلَ فِي مَسْأَلَةِ الْإِيمَانِ وَنَصَرَ فِيهَا قَوْل جَهْمٍ مَعَ نَصْرِهِ لِلِاسْتِثْنَاءِ

“Ebû'l-Hasan el-Eş'arî, "İman" hususunda "Cehm" in görüşünü desteklemiştir. Fakat bununla birlikte o imanda istisnada bulunmak hususunda "ehl-i sünnetten" nakledilegelmiş bulunan meşhur görüşü desteklemekte ve: "İnşaallah ben mü'minim" demeyi kabul etmektedir. Çünkü o ehl-i kıbleden hiçbir kimsenin küfürle suçlanmaması ve onların cehennemde sonsuzca kalmayacakları, haklarında şefaatin kabul edileceği görüşünü kabul etmiş, bu ve benzeri hususlarda "ehl-i sünnetin" kanaatini desteklemiştir. O, her zaman için hadis ehli ile başkaları arasındaki anlaşmazlık konusu olan meselelerde hadis ehlinin görüşünü destekler. Ancak onların görüşlerinin kaynaklarını iyi bilen birisi değildi. Bu bakımdan onları, kendisinin başkalarından alıp benimsediği ve esas diye kabul ettiği şeylere uygun olarak destekler. Bundan dolayı her iki tarafın da kabul etmediği hususlarda -iman meselesinde yaptığı ve istisnayı desteklemekle birlikte aynı zamanda Cehm'in görüşünü desteklediği gibi-çelişkilere düşmüştür.”  (Fetava, 7/120)

Eş’arilerin “ilah” kavramını “yaratıcı” veya “yaratmaya kadir olan” şeklinde tanımlamaları hakkında –ki belki de onların ortaya attığı en tehlikeli ve İslam ümmetine en çok zarar veren fikirlerden birisi de budur- ise şöyle demektedir:

والإله هو بمعني المألوه المعبود الذي يستحق العبادة، ليس هو الإله بمعني القادر علي الخلق، فإذا فسر المفسر الإله بمعني القادر علي الاختراع، واعتقد أن هذا أخص وصف الإله، وجعل إثبات هذا التوحيد هو الغاية في التوحيد، كما يفعل ذلك من يفعله من المتكلمة الصفاتية، وهو الذي ينقلونه عن أبي الحسن وأتباعه، لم يعرفوا حقيقة التوحيد الذي بعث الله به رسوله، فإن مشركي العرب كانوا مقرين بأن الله وحده خالق كل شيء، وكانوا مع هذا مشركين.

“İlah; "me'luh" ve "ma'bud" anlamındadır ve "kulluk / İbadet edilmeye layık olan" demektir. İlah "yaratmaya ve icat etmeye kadir olan" manasına gelmez.  Şayet ilah kelimesi --sıfatiyye kelamcılarının yaptığı ve de Ebu’l Hasen (el-Eş'ari) ve ona tabi olanlardan naklettikleri gibi- "yaratmaya ve icat etmeye kadir olan" manasında alınır, bu mananın, ilah vasfının en has manası olduğuna inanılırsa, ve de bunun ispatı ve kabulü tevhidin nihai noktası olarak ele alınırsa rasullerin gönderiliş amacı ve tevhidin gerçeğini  bilememiş olurlar. Bilindiği gibi Arap müşrikleri her şeyi yaratanın Allah (celle celaluhu) olduğunu kabul etmelerine rağmen müşriktiler.”(Der’u Tearuz’il Akli ve’n Nakl, 1/226)
 
Görüldüğü üzere Eş’ari ve ashabı her ne kadar ibadetin sadece Allaha has kılınacağını kabul etmiş olsalar da ilah kelimesinin manasının yaratmaya kadir olan olduğunu iddia etmeleri açık nasslara ve icmaya muhalif olduğu gibi, ilah kavramı üzerinde yapılan bu tahrifat günümüz müşriklerinin sahip olduğu “Bir kimse Allahın yaratıcılığını kabul ediyorsa Ona ibadette şirk koşuyor olsa bile müslüman kalmaya devam eder” tarzındaki düşüncelere de kaynaklık etmiş ve de kelamcıların bilhassa iman ve tevhid hakkında yaptığı bu tür tahribat akidenin temeline büyük darbe indirmiştir. İşte bu misaller Eşari zihniyetiyle mücadelenin gereksiz bir şey olduğunu iddia edenlerin ne kadar büyük bir gaflet içinde olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü günümüz müşriklerinin “Müslüman, sadece kalbinde Allahı yaratıcı olarak tanıyan kimsedir ve bu kişi amelinde ne kadar küfür ve şirk bulunsa da mümin olarak kalmaya devam eder” şeklindeki anlayışlarının kaynağı görüldüğü üzere kelamcıların ortaya attığı birtakım teorilerdir. Bunları ortaya atanlar belki bunu kasdetmemiş ve de sözlerin içini küfürle doldurmamış olsalar da görüldüğü üzere bunlar küfrün basamağını teşkil etmiştir. Bu yüzden akideyi selef menheci üzere öğrenmek bizzat imanın aslını korumak için elzem olan bir iştir.

İbn Teymiyye (rh.a)’tan Eşari akidesine yönelik daha birçok tenkid nakledilebilir ancak biz bu kadarla iktifa ediyoruz. Şeyhulislam, Eş’arilere karşı yönelttiği bu sert tenkidlerle beraber onlara karşı –diğer hasımlarına karşı da yaptığı gibi- adaleti elden bırakmamış ve gereken yerlerde haklarını teslim etmiştir. Onun bilhassa Eşarileri tekfir ve telin edenlere karşı yaptığı tenkidler ve de onları kendi ashabından yani Hanbelilerden olmasına rağmen itidale davet etmesi ile alakalı ilerde geniş çaplı nakillerde bulunacağız. Burada onun Eşarilere karşı insaflı tutumuyla alakalı şu sözünü nakletmek istiyoruz:

وَالنَّاسُ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ كَانَ بَيْنَ الْحَنْبَلِيَّةِ وَالْأَشْعَرِيَّةِ وَحْشَةٌ وَمُنَافَرَةٌ. وَأَنَا كُنْت مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ تَأْلِيفًا لِقُلُوبِ الْمُسْلِمِينَ وَطَلَبًا لِاتِّفَاقِ كَلِمَتِهِمْ وَاتِّبَاعًا لِمَا أُمِرْنَا بِهِ مِنْ الِاعْتِصَامِ بِحَبْلِ اللَّهِ وَأَزَلْت عَامَّةَ مَا كَانَ فِي النُّفُوسِ مِنْ الْوَحْشَةِ وَبَيَّنْت لَهُمْ أَنَّ الْأَشْعَرِيَّ كَانَ مِنْ أَجَلِّ الْمُتَكَلِّمِينَ الْمُنْتَسِبِينَإلَى الْإِمَامِ أَحْمَدَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَنَحْوِهِ الْمُنْتَصِرِينَ لِطَرِيقِهِ كَمَا يَذْكُرُ الْأَشْعَرِيُّ ذَلِكَ فِي كُتُبِهِ. وَكَمَا قَالَ أَبُو إسْحَاقَ الشِّيرَازِيُّ: إنَّمَا نَفَقَتْ الْأَشْعَرِيَّةُ عِنْدَ النَّاسِ بِانْتِسَابِهِمْ إلَى الْحَنَابِلَةِ وَكَانَ أَئِمَّةُ الْحَنَابِلَةِ الْمُتَقَدِّمِينَ كَأَبِي بَكْرٍ عَبْدِ الْعَزِيزِ وَأَبِي الْحَسَنِ التَّمِيمِيِّ وَنَحْوِهِمَا يَذْكُرُونَ كَلَامَهُ فِي كُتُبِهِمْ بَلْ كَانَ عِنْدَ مُتَقَدِّمِيهِمْ كَابْنِ عَقِيلٍ عِنْدَ الْمُتَأَخِّرِينَ، لَكِنَّ ابْنَ عَقِيلٍ لَهُ اخْتِصَاصٌ بِمَعْرِفَةِ الْفِقْهِ وَأُصُولِهِ وَأَمَّا الْأَشْعَرِيُّ فَهُوَ أَقْرَبُ إلَى أُصُولِ أَحْمَدَ مِنْ ابْنِ عَقِيلٍ وَأَتْبَعُ لَهَا فَإِنَّهُ كُلَّمَا كَانَ عَهْدُ الْإِنْسَانِ بِالسَّلَفِ أَقْرَبَ كَانَ أَعْلَمَ بِالْمَعْقُولِ وَالْمَنْقُولِ. وَكُنْت أُقَرِّرُ هَذَا لِلْحَنْبَلِيَّةِ - وَأُبَيِّنُ أَنَّ الْأَشْعَرِيَّ، وَإِنْ كَانَ مِنْ تَلَامِذَةِ الْمُعْتَزِلَةِ ثُمَّ تَابَ، فَإِنَّهُ كَانَ تِلْمِيذَ الجبائي وَمَالَ إلَى طَرِيقَةِ ابْنِ كُلَّابٍ وَأَخَذَ عَنْ زَكَرِيَّا الساجي أُصُولَ الْحَدِيثِ بِالْبَصْرَةِ، ثُمَّ لَمَّا قَدِمَ بَغْدَادَ أَخَذَ عَنْ حَنْبَلِيَّةِ بَغْدَادَ أُمُورًا أُخْرَى، وَذَلِكَ آخِرُ أَمْرِهِ كَمَا ذَكَرَهُ هُوَ وَأَصْحَابُهُ فِي كُتُبِهِمْ. وَكَذَلِكَ ابْنُ عَقِيلٍ كَانَ تِلْمِيذَ ابْنِ الْوَلِيدِ وَابْنِ التَّبَّانِ الْمُعْتَزِلِيَّيْن ثُمَّ تَابَ مِنْ ذَلِكَ، وَتَوْبَتُهُ مَشْهُورَةٌ بِحَضْرَةِ الشَّرِيفِ أَبِي جَعْفَرٍ. وَكَمَا أَنَّ فِي أَصْحَابِ أَحْمَدَ مَنْ يُبْغِضُ ابْنَ عَقِيلٍ وَيَذُمُّهُ: فَاَلَّذِينَ يَذُمُّونَ الْأَشْعَرِيَّ لَيْسُوا مُخْتَصِّينَ بِأَصْحَابِ أَحْمَدَ بَلْ فِي جَمْعِ الطَّوَائِفِ مَنْ هُوَ كَذَلِكَ. وَلَمَّا أَظْهَرْت كَلَامَ الْأَشْعَرِيِّ - وَرَآهُ الْحَنْبَلِيَّةُ - قَالُوا: هَذَا خَيْرٌ مِنْكَلَامِ الشَّيْخِ الْمُوَفَّقِ وَفَرِحَ الْمُسْلِمُونَ بِاتِّفَاقِ الْكَلِمَةِ. وَأَظْهَرْت مَا ذَكَرَهُ ابْنُ عَسَاكِرَ فِي مَنَاقِبِهِ أَنَّهُ لَمْ تَزَلْ الْحَنَابِلَةُ وَالْأَشَاعِرَةُ مُتَّفِقِينَ إلَى زَمَنِ القشيري فَإِنَّهُ لَمَّا جَرَتْ تِلْكَ الْفِتْنَةُ بِبَغْدَادَ تَفَرَّقَتْ الْكَلِمَةُ وَمَعْلُومٌ أَنَّ فِي جَمِيعِ الطَّوَائِفِ مَنْ هُوَ زَائِغٌ وَمُسْتَقِيمٌ. مَعَ أَنِّي فِي عُمْرِي إلَى سَاعَتِي هَذِهِ لَمْ أَدْعُ أَحَدًا قَطُّ فِي أُصُولِ الدِّينِ إلَى مَذْهَبٍ حَنْبَلِيٍّ وَغَيْرِ حَنْبَلِيٍّ، وَلَا انْتَصَرْت لِذَلِكَ، وَلَا أَذْكُرُهُ فِي كَلَامِي، وَلَا أَذْكُرُ إلَّا مَا اتَّفَقَ عَلَيْهِ سَلَفُ الْأُمَّةِ وَأَئِمَّتُهَا. وَقَدْ قُلْت لَهُمْ غَيْرَ مَرَّةٍ: أَنَا أُمْهِلُ مَنْ يُخَالِفُنِي ثَلَاثَ سِنِينَ إنْ جَاءَ بِحَرْفِ وَاحِدٍ عَنْ أَحَدٍ مِنْ أَئِمَّةِ الْقُرُونِ الثَّلَاثَةِ يُخَالِفُ مَا قُلْته فَأَنَا أُقِرُّ بِذَلِكَ. وَأَمَّا مَا أَذْكُرُهُ فَأَذْكُرُهُ عَنْ أَئِمَّةِ الْقُرُونِ الثَّلَاثَةِ بِأَلْفَاظِهِمْ وَبِأَلْفَاظِ مِنْ نَقْلِ إجْمَاعِهِمْ مِنْ عَامَّةِ الطَّوَائِفِ. هَذَا مَعَ أَنِّي دَائِمًا وَمَنْ جَالَسَنِي يَعْلَمُ ذَلِكَ مِنِّي: أَنِّي مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ نَهْيًا عَنْ أَنْ يُنْسَبَ مُعَيَّنٌ إلَى تَكْفِيرٍ وَتَفْسِيقٍ وَمَعْصِيَةٍ، إلَّا إذَا عُلِمَ أَنَّهُ قَدْ قَامَتْ عَلَيْهِ الْحُجَّةُ الرسالية الَّتِي مَنْ خَالَفَهَا كَانَ كَافِرًا تَارَةً وَفَاسِقًا أُخْرَى وَعَاصِيًا أُخْرَى وَإِنِّي أُقَرِّرُ أَنَّ اللَّهَ قَدْ غَفَرَ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ خَطَأَهَا: وَذَلِكَ يَعُمُّ الْخَطَأَ فِي الْمَسَائِلِ الْخَبَرِيَّةِ الْقَوْلِيَّةِ وَالْمَسَائِلِ الْعَمَلِيَّةِ. وَمَا زَالَ السَّلَفُ يَتَنَازَعُونَ فِي كَثِيرٍ مِنْ هَذِهِ الْمَسَائِلِ وَلَمْ يَشْهَدْ أَحَدٌ مِنْهُمْ عَلَى أَحَدٍ لَا بِكُفْرِ وَلَا بِفِسْقِ وَلَا مَعْصِيَةٍ كَمَا أَنْكَرَ شريح قِرَاءَةَ مَنْ قَرَأَ {بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ} وَقَالَ: إنَّ اللَّهَ لَا يَعْجَبُ، فَبَلَغَ ذَلِكَ إبْرَاهِيمَ النَّخَعِيفَقَالَ إنَّمَا شريح شَاعِرٌ يُعْجِبُهُ عِلْمُهُ. كَانَ عَبْدُ اللَّهِ أَعْلَمَ مِنْهُ وَكَانَ يَقْرَأُ {بَلْ عَجِبْتَ} . وَكَمَا نَازَعَتْ عَائِشَةُ وَغَيْرُهَا مِنْ الصَّحَابَةِ فِي رُؤْيَةِ مُحَمَّدٍ رَبَّهُ وَقَالَتْ: مَنْ زَعَمَ أَنَّ مُحَمَّدًا رَأَى رَبَّهُ فَقَدْ أَعْظَمَ عَلَى اللَّهِ الْفِرْيَةَ وَمَعَ هَذَا لَا نَقُولُ لِابْنِ عَبَّاسٍ وَنَحْوِهِ مِنْ الْمُنَازِعِينَ لَهَا: إنَّهُ مُفْتَرٍ عَلَى اللَّهِ. وَكَمَا نَازَعَتْ فِي سَمَاعِ الْمَيِّتِ كَلَامَ الْحَيِّ وَفِي تَعْذِيبِ الْمَيِّتِ بِبُكَاءِ أَهْلِهِ وَغَيْرِ ذَلِكَ. وَقَدْ آلَ الشَّرُّ بَيْنَ السَّلَفِ إلَى الِاقْتِتَالِ. مَعَ اتِّفَاقِ أَهْلِ السُّنَّة عَلَى أَنَّ الطَّائِفَتَيْنِ جَمِيعًا مُؤْمِنَتَانِ، وَأَنَّ الِاقْتِتَالَ لَا يَمْنَعُ الْعَدَالَةَ الثَّابِتَةَ لَهُمْ، لِأَنَّ الْمُقَاتِلَ وَإِنْ كَانَ بَاغِيًا فَهُوَ مُتَأَوِّلٌ وَالتَّأْوِيلُ يَمْنَعُ الْفُسُوقَ.

"Herkes bilir ki Hanbelîler ve Eş'arîler arasında bir uzlaşmazlık, bir uzaklaşma var. Ben mü'minlerin gönüllerinin ülfet etmesini, kelimelerinin birleşmesini en fazla isteyenlerden biriydim. Allah'ın ipine sımsıkı sarılıyor, emrine en fazla ittibâ ediyordum. Fiilen de gönüllerdeki uzlaşmazlığı giderdim ve onlara Eş'arî'nin, imam Ahmed ve benzerlerine müntesip kelâmcıların ve onun mezhebine destek olanların en büyüklerinden olduğunu açıkladım. Nitekim bunu Eş'arî'nin bizzat kendisi de kitablarında söylüyordu.

Ebû İshâk eş-Şîrâzî de böyle söylüyor ve diyordu ki:

Eş'arîler, Hanbelîlere bağlı olmaları sebebiyledir ki, insanlar yanında revaç bulmuşlardır. Ebû Bekir Abdülazîz, Ebû'l-Hasen et-Temîmî ve benzeri mütekaddim Hanbelî imamlar kitablarında onun (Eş'arî'nin) sözlerini zikretmişlerdir. Hatta Eş'arî, mütekaddim Hanbelîler yanında, İbn Akil'in müteahhir Hanbelîler yanındaki yerine sahipti. Ancak İbn Akil'in fıkhı ve usulünü bilmesi özelliği vardır. Eş'arî ise İmam Ahmed'in usulüne İbn Akil'den daha yakın ve daha çok tabidir.

Şu sebeble ki, insan zaman açısından selefe ne kadar çok yakın ise, ma'külü ve menkûlü (onların dirayete ve nakle dayalı söz ve görüşlerini) o kadar iyi bilir.

Bunları Hanbelîlere takrir ediyor ve Eş'arî'nin her ne kadar önce Mu'tezilîlerin talebesi ise de, sonradan tevbe ettiğini açıklıyordum. Şöyle ki:

Eş'arî, Cübbâî'nin öğrencisiydi. İbn Küllâb'ın yoluna eğilim gösterdi. Basra'da Zekeriyyâ es-Sâcî'den hadîs usûlü öğrendi. Sonra Bağdad'a geldi ve Bağdad'taki Hanbelîlerden başka şeyler aldı. Onun ve ashabının kendi kitablarında zikrettiğine göre, bu, ömrünün sonunda olmuştur.

Aynı şekilde İbn Akîl de Mu'tezilî olan İbnü'l-Velîd ve İbn Tebban adındaki iki kişinin öğrencisiydi. Sonra bundan (Mu'tezilî fikirlerden) tevbe etmiştir. Bu tevbesi meşhurdur ve olay Şerîf Ebû Ca'fer'in huzurunda cereyan etmiştir. Gerçi İmâm Ahmed in ashabı içinde İbn Akîl'e buğzeden ve onu yerenler vardır, ama Eş'arî'yi yerenler sadece İmâm Ahmed'in ashabı içinden değildir. Bilâkis bütün taifelerde böyle kimseler vardır.

Eş'arî'nin sözlerini açığa çıkardığımı gören Hanbelîler "bu Şeyh Muvaffak'ın sözlerinden daha hayırlıdır", dediler.

Kelimenin bir olması (ihtilâfın kalkması) sebebiyle müslümanlar ferahladılar.

İbn Asâkir'in menâkıbında zikrettiği üzere, Hanbelîlerin ve Eş'arîlerin Kuşeyrî'nin zamanına kadar ittifak halinde olduklarını, Bağdad'da o fitnenin çıkması ile tefrikanın başgösterdiğini ve bütün grublarda dâima sapanların da, dosdoğru gidenlerin de bulunacağının ma'lûm olduğunu ortaya koydum.

Bu arada şu âna kadar ömrüm boyunca hiç kimseyi dinin esasları konusunda ne Hanbelî, ne de başka bir mezhebe ne davet ettim, ne bunun için çabaladım, ne de böyle bir söz söyledim. Ben ancak ümmetin selefinin ve imamlarının üzerinde birleştikleri şeyleri zikrediyorum, zikrederim.

Kendilerine defalarca şunu söylemişimdir:

Ben, bana muhalefet edene üç yıl mühlet veriyorum. İlk üç asrın imamlarının herhangi birinden, söylediklerime muhalif tek harf getiren olursa ben bunu ikrar ederim. Benim zikrettiklerim, ilk üç asır imamlarından kelimesi kelimesine ve bütün taifelerden onların icmâlarını nakledenlerin ifadeleriyle zikrettiğim şeylerdir.

Bütün bunlarla birlikte ben dâima - benimle beraberliği olanlar da bilir ki- herhangi bir kişiyi tekfir etmekten, fâsık ve isyankâr saymaktan (kâfir, fâsık ve âsî damgası vurmaktan) en çok sakındıran biri olmuşumdur. Ancak karşı çıkanın ya kâfir, ya fâsık veya âsî olacağı peygamberi bir delilin aleyhine sabit olduğu bilinirse o başka. Ben Allah'ın bu ümmetin hatasını bağışlamış olduğunu ikrar ediyorum. Bu af hem haberi, kavlî mes'elelerde, hem de amelî mes'elelerde sözkonusudur.

Selef bu mes'elelerden birçoğunda hep ihtilâf etmiş, ancak hiçbiri bir başkasının kâfir, fâsık veya âsî olduğuna şehâdet etmemiştir.

Nitekim Süreyh "Bel Acibtü ve Yesharûn", yâni "Ben (azîmüşşân) hayret ettim, onlar alay ediyorlar" 31 şeklindeki kıraati reddetmiş ve, "çünkü", demiş, "Allah hayret etmez". Bu, İbrahim en-Nehaî'ye ulaşmış, İbrahim en-Nehaî, Şüreyh sadece kendi ilmini beğenen bir şâirden ibarettir. Abdullah (İbn Mes'ûd r.a.) ise "ondan daha âlimdir ve o böyle okuyordu!" demiş.

(37 Saffât 12. Elimizdeki mushaflarda âyet "Bel Acibte..." yâni "Hayır sen (ey Muhammed), bu muhteşem kudrete hayran kaldın..." seklindedir.)

Yine meselâ Âişe (radiyallahu anh) ve başka sahâbîler Muhammed Sallallahu Aleyhi ve Sellem'in Rabbini görüp görmediği konusunda ihtilâf etmişler.

Âişe (radiyallahu anh), "Kim Muhammed'in Rabbini gördüğünü iddia ederse Allah'a pek büyük iftira etmiş olur" demiştir. Bununla birlikte biz Âişe (radiyallahu anh)'ye muhalefet eden İbn Abbas (radiyallahu anh)'a ve benzeri sahâbîlere, Allah'a iftira etmişlerdir, demeyiz. Nitekim ölünün dirinin konuşmasını işittiği, ölünün ailesinin ağıtı sebebiyle azâb çekmesi ve başka konulardaki Âişe (radiyallahu anh)'ye âit münazaalar da bu kabildendir.

Şer, selef arasında savaşmaya kadar varmıştı, ama Ehl-i Sünnet her iki tarafın da mü'min olduğunda ittifak halindedir.

Şunda da ittifak etmişlerdir ki, bu savaşlar onların adaletine (iman ve ittikâlarına) mâni değildir. Çünkü savaşan, her ne kadar haddi aşmış ise de, kendine göre bir te'vili vardır, müteevvildir. Te'vil ise fıska mânidir. (İçtihadın sürüklediği hata itaatsizlik sayılmaz.)" (Fetava, 3/227-230)

Şeyhulislam İbn Teymiyye’nin Eşarilerle alakalı kanaatleri özet olarak bu şekildedir. Her ne kadar onları tekfir etmemiş olsa da onların ortaya attığı bidatlerden insanları sakındırmış ve onlara karşı kendi döneminde neredeyse tek başına mücadele etmiştir. O bu hususta adeta İmam Ahmed’in Mutezile’ye karşı tek başına mücadele etmesini örnek almış ve aynı onun gibi sünneti müdafaa hususunda imam olmayı hak etmiştir. Allah ona ve etbaına rahmet etsin amin.

[Ebu hasan]

Eşari ve Maturidi alimlerinin kendi kitaplarından itikadi konular hakkındaki görüşleri:
 
Esarilerin matudilerin ehlisunnetten olmadini soyluyorsunuz da bunu dogru durus ispat etmemissiniz,yapmaniz gereken esarilerin maturdilerin kendi kitaplarindan ehlisunnete muhalefe ettigi konlari kendi sozleriyleyle ispat etmenizdir,,esari maturdilerin onde gelen alimlerinden,yoksa iddianiz sadece iddia olarak kalmaya devam eder.

[Tevhid Ehli]

Bismillahirrahmanirrahim. Evvela, bizim Eşarilerle doğrudan alakalı iki tane yazımız mevcuttur.

Birincisi: EŞARİLER VE MATURİDİLER EHLİ SÜNNETTEN MİDİR? başlıklı yazı -ki şu an okumakta olduğunuz yazıdır-
İkincisi: ALLAHU TEALA’NIN KELAMININ HARF VE SES YOLUYLA OLDUĞUNA DAİR DELİLLER başlıklı yazı

Bunlar haricinde isim sıfat tevhidi vb konulardaki bütün yazılarda Eşarilere ve benzerlerine reddiyeler mevcuttur. Şimdi bilhassa bu iki yazı,  özetin özeti denebilecek muhtasar yazılardır ve bu halleriyle tamamlanmış yazılar değildirler, daha üzerinde çokça çalışılması gereken metinlerdir. Buna rağmen sözkonusu yazılarda hikmet sahibi birisi için bu haliyle bile delil olabilecek çok şey vardır. Mevzuyu anlamak istemeyen birisi için ise zaten ne delil getirsen bir şey fark etmeyecektir. Müşrikler, gözleri önünde ay ikiye bölündüğü halde iman etmediler. Bir insan inanmak istemedikten sonra mevzuyu ne kadar açıklarsan açıkla fark etmeyecektir. Şimdi sizin veya bir başkasının bu yazılarda delil yok demesiyle yazıdaki deliller yok olmaz, tıpkı delil olmayacak şeylere delildir demeyle delil olmayacağı gibi. Bu konularda çok iddialıysanız böyle birilerinin ortaya attığı sözleri tekrarlayıp duracağınız yerde sözkonusu yazılarda İslama muhalif olduğunu veya geçersiz delillendirme olduğunu iddia ettiğiniz yerleri tek tek belirtirsiniz ve mesele hallolana kadar da münazarayı terk etmezsiniz. Bugüne kadar buraya gelip atıp tutan çok oldu ama biz bugüne kadar sonuna kadar davasının arkasında duran bir yiğide denk gelmedik! Buraya gelen veya başka platformlarda bize güya reddiyede bulunan herkes, akılları sıra bizi sıkıştırmak için birkaç kelam edip ondan sonra da sıvışıp gidiyorlar ne hikmetse, fakat hala biz cahil, sapık, delilsiz konuşan vs olmaya devam ediyoruz, bunlara bir şey olmuyor!

Söylediğimiz gibi, sözkonusu yazılarda akıl sahipleri için Eşarileri mahkum edecek deliller vardır ama görene tabi. Harf ve ses yazısında her ne kadar mevzuyu daha ziyade alimlerden nakiller yapmak suretiyle anlatmış olsak da alimlerden yaptığımız nakillerde birçok ayet ve hadisten Allah'ın kelamının harf ve ses yoluyla olduğu isbat edilmiştir. Bütün bunlar Eşari ve Maturidi ekollerini temelden çürütecek delillerdir. Zira Allahın kelamında harf ve sesin olmadığı iddiası daha çok bu türden kendisini Ehli sünnete nisbet eden fırkalara has bir akidedir. Mutezile gibi diğer fırkalar zaten Allah'ın kelam sıfatını kökten inkar ederler. Eşariler yazısına gelince; bu yazı da söylediğimiz gibi tamamlanmamış bir yazıdır. Şu anki haliyle bir kısmı Eşarilerin de itibar ettiği alimlerin onların aleyhindeki sözlerini içermektedir. Yazının baş tarafında selef alimlerinden, kelam ilminin yerilmesine dair nakillerde bulunulmuştur. Eşarilerin yerilmesi için hiç bir sebeb olmasa kelamla iştigal etmeleri ve dinlerini Yunan felsefesinden devşirme kelami usuller üzerine bina etmeleri bile onların yerilmesi için yeter. Bunlar dışında Eşarilerin kabul etmediği veya içlerini boşalttıkları haberi sıfatlara dair yazılarımız da Eşarileri çürüten delil ve nakillerle doludur. Sadece bizim kendi yazılarımız değil, selef alimlerinden, hadis ve fıkıh imamlarından akideye dair astığımız risaleler de aynı şekilde Eşarilerin akidesine muhaliftir, onları çürüten delillerle doludur. Daha önce de defalarca tekrar ettiğimiz gibi, bunlara muhalif olan her kim varsa, önce bu mevcut olan muhtasar yazılara, özetlenmiş delillere hele bir reddiye yapsın da, gerisini sonra düşünsün. Bu kadarına bile diyecek sözü olmayanların daha fazlasına yapabilecekleri bir itirazları olmaz.

Tabi, bütün bunlar sitede dağınık olarak bulunmaktadır. Gönül isterdi ki bütün bunlar derli toplu olsun ve bahsettiğiniz gibi Eşari ve Maturidilerin kendi kitaplarından da nakillerle onlara birebir reddiye mahiyetinde bir çalışma neşredilsin. Bu da inşaallah ilerde olur. Biz yeri geldiğinde, mesela tefvid meselesinde ve başka yerlerde onların kitaplarından da az da olsa nakil yaptık ve asla muhalif de olsa hiç bir fırkaya –Allahın izniyle- iftira atmış değiliz. Şimdi Eşari ulemasından yaptığımız bu nakilleri inceleyin, ne olacak? Diyelim ki her rmeselede değil de bir tane meselede onların ne düşündüğünü isbat ettik, ne değişecek? Ali (ra)’a nisbet edilen bir söz vardır: ‘Hakkı tanı ki hak ehlini de tanıyasın’ Şimdi bir kimsenin hakkı batılı tanıması ve birbirinden ayırd edebilmesi için öncelikle hakkı bilmesi gerekir. Yani kişi kendisi önce selefin neye inandığını bilecek ki Eşarilerin veya bir başkasının selefe uygun olup olmadığını anlasın. Selefi tanımayan, dini bilmeyen birisine Eşariler böyle düşünüyor desek ne fark eder ki? Akideye dair bir malumatı olmayan, daha doğrusu bir akidesi olmayan kişinin önüne en batıl sözü getirin, bu onda hiçbir tepki uyandırmayacaktır. Sabahtan akşama kadar her tür küfrün, münkeratın içinde yüzen; ilmin hiçbir kapısından girmemiş olan, bu ümmetin selefiyle hatta halefiyle bile ilişkisi olmayan türedi, köksüz akımların mensupları bu meseleleri nasıl çözecekler ki? Selefin akidesi bugün elhamdulillah kitaplarda mevcuttur, bunların çoğu Türkçe’ye de çevrilmiştir. Bir kişi kafasını kuma gömmüş, bunların hiç birini okumadıysa; din adına kendi hocalarının, ağabeylerinin, üstadlarının yazdığı, söylediği şeylerden başka hiçbir şey bilmiyorsa Eşarilerin hak mı batıl mı konuştuğunu nereden anlayacak ki? Çok kullanmak istemiyordum ama başka bir tabir bulamadığım için kullanayım, anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az, demişler. Kısacası, bu mevzu sadece bizim Eşarileri çürütecek delilleri yazıp yazmamamızla alakalı değil, biraz da yazıları okuyanların kapasitesi ile alakalı bir şeydir.

Yeri gelmişken şunu da belirtelim ki bugün Türkiye’de hatta dünyada selef akidesi bilinmediği gibi Eşari ve Maturidi akideleri de bilinmiyor. Tabi, bu genel anlamda din hakkındaki bilgisizlikten, okumamaktan ve geçmiş İslam ümmetinin birikiminden, kültüründen kopuk olmaktan kaynaklanıyor. Şu an çoğu kimse Eşarilerle Ehli sünnet arasındaki yegane tartışmanın isim sıfat tevhidinde cereyan ettiğini zannediyor ve birçokları onu bile hakkıyla idrak etmekten acizler. Halbuki Eşarilerin selefe muhalefet ettiği daha nice bahisler vardır. Dinin en temel meselelerinden hatta ilahın tanımından, uluhiyet tevhidinden başlayıp iman küfür meselelerine kadar öyle batıl usuller ekmişlerdir ki hepsi imanla küfür arasında, imandan çok küfre yakın kelamlardır. Günümüz toplumunun bu hale gelmesinde tek etken olmasa da kelamcıların ektiği bu batıl usullerin de etkisi vardır. Mesela ilahı yaratıcı olarak tanımlamaları, -ibadet tevhidini reddetmeseler dahi- tevhidi daha çok Allahtan başka yaratıcı olmadığını kabul etmek şeklinde anlamaları, bütün mesailerini buna vermeleri, birçoklarının ameli imandan saymaması, imanı mücerred tasdik olarak tanımlamaları, zıddı olan küfrü de mücerred tekzib olarak görmeleri, bu fasit usulleriyle nassların arasını cem etmek için birbiriyle çelişkili birçok kelam etmeleri ve bilhassa sonraki dönem Eşarilerin bir çoğunun bidatı hasene kavramına sarılarak bir çok bidatları tecviz etmeleri, Eşari ulemasının çoğunun kabir bidatlarına ve başka bidatlara cevaz vermesi gibi her birisi İslam ümmetinin akidesine telafisi çok zor darbeler indiren bir çok batıl usuller sözkonusudur. O yüzden günümüzde bu Eşari usulünü aşamamış birisi kolay kolay tevhidi elde edemez, etse bile muhafazası zordur. Tabi, birilerine göre bütün bunlar iddia olabilir, ama ilerde kendi kaynaklarından ‘bunu söyleyen nasıl Müslüman kalabilir’ diye hayret edilecek tarzda, -tabi binbir tane teville söylenmiş- sözleri naklettiğimizde bunları anlayacak bir ilim, idrak ve iman varsa meselenin tehlikesini anlarlar; yoksa hiç bir şey anlamazlar hatta o batıllar belki daha cazip gelir iyice saparlar. Vallahu a’lem, velhamdulillahi Rabbil alemin.

[Ebu hasan]

tamam yazilarinizi okudugum icin yazdim zaten,sizden istedigim esari maturdilerin kendi kitaplarindan akidelerini yazmaniz esma ve sifat konularinda iman konusunda cunku gunumuz esari maturdileri soylediklerinizi kabul etmiyor bizm alimlerimiz ehli sunnettir aralarinda ihtilaf yoktur demekte bu yuzden kendi eserlerinden onlarin muteber alimlerinin eserlerinden yazin mesala esariler kuranin hikayesi lafiz mahluk kelamin ezeli ses ili olmadigi vb nerde soluor hangi esari alimi yine maturdi kendi eserlerinde

[Tevhid Ehli]

Esma ve Sıfat Tevhidi:

el-Lakkani (v. 1078), Eşari akidesine dair “Cevheret’ut Tevhid” isimli bir nazım kaleme almıştır. Bu eser, günümüzde Eşari medreselerinde en çok okutulan akaid metinlerinden birisidir. Türkiye’de de bilhassa Doğu vilayetlerinde Şafii medreselerinde okutulmaya devam etmektedir. Türkçe’de “Akaid Risaleleri” adlı kitabın içinde neşredilmiştir. (Beyan yay. İst 1998) Bu nazmın bir yerinde şöyle demektedir.

 “Teşbih vehmi uyandıran her nassı ya tevil et, ya da tenzih ile beraber tefvid et”

Tefvid kelimesi “havale etmek” manasına gelir ve akidevi istilah olarak da Kur’an ve sünnetteki bazı nassların ve bilhassa da sıfat naslarının manasını Allaha havale etmek anlamında kullanılır. Tevil ise nassı zahirinden başka bir manaya hamletmek demektir. Bu nazımda bu ikisinin de Eşarilerin metodu olduğu ifade edilmektedir.

 “İbrahim el Beycuri” (v. 1277) bu risaleye şerh yazmıştır ve bu şerh, Cevhere’nin şerhleri arasında en yaygın olanlarından birisidir. Bu şerhte, sözkonusu ifadelerin açıklamasında selefin mezhebinin tefvid olduğunu, halefin mezhebinin ise tevil olduğunu iddia ediyor ve ondan sonra da –insanın okurken bile midesini bulandıran kelamlar sarfederek- şöyle diyor:

“Muhaliflere karşı daha çok açıklama ve reddiye içerdiğinden dolayı Halefin yolu daha akıllıca ve alimcedir ve de tercih edilen görüştür. Bundan dolayı musannif tevili ilk başta zikretmiştir. Mana tayin etmekten uzaklaşıldığı için ise Selefin yolu daha selametlidir. Zira o (teville ifade edilen mana) Allahu Teala’nın muradı olmayabilir.”

(Rabb’ul aleminden bu bidatı ortaya atanlara layık olduğu şekliyle muamele etmesini diliyoruz.) Beycuri, ardından selef ve halefin mezheplerinin bu tarz nassları zahiri üzere almamak noktasında ittifak ettiklerini, –ki buna icmali (genel) tevil adını veriyor-  ardından selefin bu naslardan kasdedilen muradı Allaha havale ettiğini, halefin ise açıklama cihetine gittiğini ve saire iddia ediyor. (Tuhfet’ul Murid Şerhu Cevheret’it Tevhid, Beycuri, sf 104)

Şu halde anlaşılıyor ki Eşariler kendi içlerinde tevil ehli ve tefvid ehli olmak üzere iki kısma ayrılmışlar ve tefvid ehli sözkonusu sıfat naslarının –mesela el, ayak, istiva vb gibi- zahiri manaları üzere olmadığını kabul edip ardından gerçek manalarını Allaha havale ederken Tevil ehli ise nassın zahirini almama noktasında tefvid ehli yani mufavvida ile ittifak edip ardından manayı Allaha havale etme yerine açıklama yapmaktadırlar.

Tefvid görüşünün selefe nisbeti onların yaptığı bir iftiradır, hakikatle bir alakası yoktur. Eşarilerin kendi kitaplarından yaptığımız bu nakille anlaşılıyor ki sıfat nasslarını zahiri, hakiki anlamları üzere alan ve onların bir manası olduğunu kabul eden hiç kimse tefvid ehli sayılmaz. İşte bu anlamda selefin mezhebini tahkik eden herkes, selefin tefvid akidesinden beri olduğunu idrak eder. Ümmetin icma ve ihtilaf ettiği konuları en iyi bilen alimlerden birisi olan İbn Abdilberr (v. 463) Bu hususta şöyle demektedir:

أهل السنة مجموعون عَلَى الْإِقْرَارِ بِالصِّفَاتِ الْوَارِدَةِ كُلِّهَا فِي الْقُرْآنِ وَالسُّنَّةِ وَالْإِيمَانِ بِهَا وَحَمْلِهَا عَلَى الْحَقِيقَةِ لَا عَلَى الْمَجَازِ إِلَّا أَنَّهُمْ لَا يُكَيِّفُونَ شَيْئًا مِنْ ذَلِكَ وَلَا يَحُدُّونَ فِيهِ صِفَةً مَحْصُورَةً وَأَمَّا أَهْلُ الْبِدَعِ وَالْجَهْمِيَّةُ وَالْمُعْتَزِلَةُ كُلُّهَا وَالْخَوَارِجُ فَكُلُّهُمْ يُنْكِرُهَا وَلَا يَحْمِلُ شَيْئًا مِنْهَا عَلَى الْحَقِيقَةِ وَيَزْعُمُونَ أَنَّ مَنْ أَقَرَّ بِهَا مُشَبِّهٌ وَهُمْ عِنْدَ مَنْ أَثْبَتَهَا نَافُونَ لِلْمَعْبُودِ وَالْحَقُّ فِيمَا قَالَهُ الْقَائِلُونَ بِمَا نَطَقَ بِهِ كِتَابُ اللَّهِ وَسُنَّةُ رَسُولِهِ وَهُمْ أَئِمَّةُ الْجَمَاعَةِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ

“Ehli sünnet, Kuran ve Sünnette geçen bütün sıfatları kabul etmek ve bunlara iman etmek ve de bu sıfatları mecazi manada değil hakiki manaları üzere almak hususunda icma etmiştir. Ancak şurası var ki onlar bu sıfatlardan hiç birisine keyfiyet vermezler ve o sıfatlardan herhangi birisini bir sınırla sınırlandırmazlar. Cehmiye ve Mutezile’nin tamamı ve de Haricilerin tamamı gibi bidat ehli olanlar ise bu sıfatları inkar eder ve onlardan herhangi birisini hakiki manasına hamletmezler ve de bu sıfatları kabul edenlerin (Allahı kullara benzeten) Müşebbihe olduğunu iddia ederler. Sıfatları kabul edenlerin nezdinde ise onlar Mabud’u (Allahı) inkar edenlerdir. Hakk olan ise Allahın kitabı ve Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in sünnetinin beyan ettiği şeyleri söyleyenlerdir ki bunlar Cemaat’in imamlarıdır, Allaha hamdolsun”  (İbn Abdilberr, et-Temhid, 7/145)

Ebu Ya’la (v. 458) ise sıfatları zahiri manaları üzere almanın gerektiği hakkındaki selefin icmasını şu şekilde nakletmektedir:

دليل آخر عَلَى إبطال التأويل: أن الصحابة ومن بعدهم من التابعين حملوها عَلَى ظاهرها ولم يتعرضوا لتأويلها، ولا صرفها عن ظاهرها

“Te’vilin batıl olduğuna diğer bir delil de Sahabe ve ondan sonraki tabiin’in bunları (yani sıfat nasslarını) zahirleri üzerine hamletmesi ve teviline girişmemeleri ve de bunları zahiri manalarından başka bir yöne çekmemeleridir.” (İbtal’ut Te’vilat li Ahbar’is Sifat, 1/71)

Yani Ehli sünnet nasslarda Allaha nisbet edilen bütün sıfatları hakiki ve zahiri anlamlarıyla kabul eder. Zahiri anlamda kabul etmek, tevilin zıddınadır. Hakiki anlamda kabul etmek ise mecazın zıddınadır. Bunların hepsi benzer manaları ifade eder. Sıfatları hakiki ve zahiri manalarıyla kabul etmek mecazı ve tevili ortadan kaldırdığı gibi tefvidi de ortadan kaldırmaktadır. Böylece Mufavvidanın Ehli sünnetten olmadığı ortaya çıkmaktadır. Ehli sünnet sıfatları hakiki anlamlarıyla kabul etmiş ve bunu bütün sıfatlara tatbik etmiştir. Hafız Zehebi (rh.a) bu husustaki Ehli sünnetin icma ettiği görüşü Endülüs bölgesi imamlarından Ebu Ömer et-Talemenki’den şöyle nakletmektedir:

أجمع المسلمون من أهل السنة على أن معنى قوله: {وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ} ونحو ذلك من القرآن أنه علمه، وأن الله تعالى فوق السموات بذاته، مستو على عرشه كيف شاء.
وقال أهل السنة في قَوْلِهِ: {الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى} : أن الاستواء من الله على عرشه على الحقيقة لا على المجاز، فقد قال قوم من المعتزلة والجهمية: لا يجوز أن يسمى الله عز وجل بهذه الأسماء على الحقيقة، ويسمى بها المخلوق. فنفوا عن الله الحقائق من أسمائه وأثبتوها لخلقه.

“Ehli sünnetten olan Müslümanların icma ettiklerine göre Yüce Allahın “Nerede olursanız o sizinle beraberdir” buyruğu ile Kuran’dan buna benzer buyruklarda kasdedilen onun ilmidir  ve de Allahu Teala zatıyla semavatın üstündedir, dilediği şekilde Arşına istiva etmiştir. Ehli sünnet “Rahman Arşa istiva etti” kavli hakkında şöyle derler: Allahın arşına istiva etmesi, mecazi anlamda değil hakiki anlamdadır. Mutezile ve Cehmiye’den bir topluluk ise Allah Azze ve Celle’nin bu isimlerle hakiki manada isimlendirilmesi caiz olmaz dediler…” (Zehebi, Muhtasar’ul Uluvv, sf 264 Türkçesinde sf 292)

Görüldüğü gibi Ehli sünnet Arşa istivanın hakiki anlamda olduğunu icma ile kabul etmektedir. Artık birisi çıkar da bunun hakiki ve zahiri manasıyla olmadığını iddia ederse ister bunun üzerine istila vb tevilleri ilave etsin, isterse de tevil etmeksizin biz bunların manasını bilmeyiz desin farketmez her durumda selefe muhaliftir ve sıfat inkarcısı yani muattıldır. Sıfatların zahiri ve hakiki anlamda olması ise kulların sıfatları gibi olmasını gerektirmez. Biz bu sıfatları Allahın şanına layık olduğu şekilde isbat ederiz, bu ayrı bir bahistir.

Tefvid görüşünün selefe ait olmadığı ortada olduğu halde Eşari uleması ısrarla bunu selefe nisbet etmeye devam etmiştir. Bu alimler, kendi dönemlerinde Eşarilerin ve sair bidat ehlinin, sıfat nasslarını zahirleri üzere kabul etmenin teşbih ve temsil yani Allah’ı kullarına benzetmek olacağı, dolayısıyla küfür olduğu yönündeki yoğun propagandalarının tesiri altında kalmışlar ve de seleften gelen nakillere vakıf olsalar da selefi bu küfürden (!) tenzih etme adına selefin sözkonusu sıfatları zahiri manası üzere kabul etmediğini lakin manalarını Allaha havale ederek sustuklarını ileri sürmüşlerdir. Çünkü selefin sözkonusu sıfatlar hakkında konuşmadığı hususu açıktır, lakin bunun bizzat bu sıfatları hakiki manasıyla kabul etmek anlamında olduğu kabul edildiğinde sıfat inkarcısı Eşari mezhebinin selefe muhalif olduğunu kabul etmek zorunda kalacaklardı. O yüzden bazıları böyle bir formül (!) geliştirerek hak ile batılın, bidat ile sünnetin arasını telif etmeye çalışmışlardır, lakin seleften gelen nakiller ve icma, bunun böyle olmadığını ortaya koymaktadır. Bu, sözkonusu alimlerin bir zellesidir. Bunları zikredenler, ne kadar meşhur ve büyük alimler olurlarsa olsunlar, bu hususta yanılmışlardır. Zira dinde delil Kitap, Sünnet ve selef-i salihinin icma’sıdır. Onlardan sonrakilerin onlara muhalif olarak ortaya koydukları şeyler ise ancak birer bidattir; bu bidati ihdas eden ve selefe sahip olmadıkları görüşleri izafe eden kim olursa olsun bu, ondan reddedilir.

Şimdi, ilim ve fazilet erbabından olmasına rağmen Eşari akidesinin tesirinden kurtulamayan alimlerden birisi olan İmam Nevevi – Allah onu da bizleri de affetsin- “Allah cehenneme ayağını koyar” hadisi ile alakalı şöyle demektedir:

وَقَدْ سَبَقَ مَرَّاتٍ بَيَانُ اخْتِلَافِ الْعُلَمَاءِ فِيهَا عَلَى مَذْهَبَيْنِ أَحَدُهُمَا وَهُوَ قَوْلُ جُمْهُورِ السَّلَفِ وطائفة من المتكلمين أنه لايتكلم فِي تَأْوِيلِهَا بَلْ نُؤْمِنُ أَنَّهَا حَقٌّ عَلَى مَا أَرَادَ اللَّهُ وَلَهَا مَعْنَى يَلِيقُ بِهَا وَظَاهِرُهَا غَيْرُ مُرَادٍ وَالثَّانِي وَهُوَ قَوْلُ جُمْهُورِ الْمُتَكَلِّمِينَ أَنَّهَا تُتَأَوَّلُ بِحَسَبِ مَا يَلِيقُ بِهَا فَعَلَى هَذَا اخْتَلَفُوا فِي تَأْوِيلِ هَذَا الْحَدِيثِ

“Daha önce de defalarca açıklaması geçtiği gibi bu tarz sıfat hadisleri hakkında alimlerin iki görüşü vardır. Bunlardan birincisi selefin cumhurunun ve de kelamcılardan bir taifenin görüşüdür ki buna göre bunların tevili hakkında konuşulmaz bilakis biz bunların Allahın muradı doğrultusunda hak olduğuna ve Ona layık bir manası olduğuna ve de bu nassların zahirinin kasdedilmediğine iman ederiz. İkinci görüşe göre ki bu da kelamcıların cumhurunun görüşüdür; bunlar layık olduğu şekilde tevil edilirler. Bu anlayışa göre de sözkonusu hadisi değişik şekillerde tevil etmişlerdir.”  (Şerhu Muslim, 17/183)

Nevevi benzer açıklamaları meşhur cariye hadisinin şerhinde de yapmış ve orada açık bir şekilde bu tarz hadislerin manasının araştırılmayacağını ileri sürmüştür ki bu tefvid ehli yani Mufavvida’nın görüşüdür.  (bkz. Şerhu Muslim, 5/24)

İsim sıfatlar bahsinde selefin neye inandığını bizzat onların sözlerinden hareketle bilen herkesin tesbit edeceği gibi Nevevi’nin burada bariz iki tane hatası vardır:

Birincisi sıfatların tevilinin alimler arasında ihtilaflı bir konu olduğunu ileri sürmesi. Halbuki sıfatların zahirleri üzere alınacağı ve de tevil edilmeyeceği hususu selef nezdinde icma edilmiş bir konudur. Sonradan çıkan bazılarının ihdas ettikleri bidatların bu icmaya bir zararı olmaz.

İkincisi de selefin görüşünü yanlış bir şekilde aktarmıştır. Onun selefe nisbet ettiği şey aslında batıl tefvid görüşüdür. Tefvid ehli sıfat nasslarının zahirleri üzere olmadığını, onların ne manasını ne de keyfiyetini bilemeyeceğimizi iddia ederek sıfatların mutlak müteşabih kapsamında olduğunu ileri sürerler. Selef ise tıpkı İmam Malik’in istiva malumdur, keyfiyeti mechuldur sözünde olduğu gibi sıfatların manasının bilineceği ve manalarının da lugatte yer aldığı şekliyle olduğunu, lakin keyfiyetin mechul olduğunu söylerler. Sıfatlar zahiri üzeredir, lakin sıfatların zahiri manasını almak bunların mahlukata ait vasıflar olmasını gerektirmez.

İşte bütün bunlar İmam Nevevi’nin bu sözlerinin isabetli olmadığını göstermektedir. İmam Nevevi’nin Müslim’e yaptığı şerh, birçok faydalı hususları içermekle beraber bazen bu tarz zararlı hususları da içerebilmektedir. O yüzden bilhassa selefin akidesine tam anlamıyla vakıf olmayan kimselere bu tarz eserleri okumaları tavsiye edilmez.

Yine Eşari alimlerinden olan Kurtubi ise Tefsirinde “Gökte olanın sizi yerin dibine geçirmeyeceğinden emin mi oldunuz” (Mülk: 16) ayetini izah ederken önce bu ayetle alakalı birbirinden fasit birtakım tevilleri zikretmiş sonra da kendisi şöyle bir ihtimal (!) zikretmiştir:

قُلْتُ: وَيَحْتَمِلُ أَنْ يَكُونَ الْمَعْنَى: أَأَمِنْتُمْ خَالِقَ مَنْ فِي السَّمَاءِ أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ كَمَا خَسَفَهَا بِقَارُونَ

“Derim ki: Mananın şu şekilde olması muhtemeldir: ‘Göktekileri yaratan Allahın Karun’u yerin dibine geçirdiği gibi sizi de yerin dibine geçirmeyeceğinden emin mi oldunuz?!”

Ayrıca Kurtubi tefsirinden Araf: 54, Maide: 64 vb sıfat ayetlerine bakıldığında bu nassları kelamcıların kabul ettiği şekilde tevil ettiği görülmektedir.

Başka bir Eşari alimi olan İbn Hacer el Askalani de kıbleye tüküren kişiyi kınama sadedinde söylenen "Rabbi onunla kıble arasındadır" hadisinin şerhinde şu ifadeyi kullanmıştır:

فيه الرد على من زعم أنه على العرش بذاته، ومهما تؤول به هذا؛ جاز أن يتأول به ذاك، والله أعلم

“Bu hadiste Allahın zatıyla Arşın üzerinde olduğunu söyleyenlere reddiye vardır ve bu ifade (Rabbi onunla kıble arasındadır) nasıl tevil ediliyorsa diğerinin (yani arşa istivanın) da aynı şekilde tevil edilmesi caizdir.” (Fethul Bari 1/508)

Yani nasıl ki bu kıble hadisini zahiri üzere alamıyorsak istiva vb 'ni de zahiri üzere alamayız diyor.

Bu alimlerin ve benzerlerinin başta isim sıfat bahsi olmak üzere akidenin çeşitli konularında sahip oldukları Ehli sünnete muhalif görüşlere dair belki yüzlerce örnek verilebilir. Bilhassa isim ve sıfatlara dair ayet ve hadislere yaptıkları izahlarda bu misallere raslamak mümkündür. Kurtubi’nin tefsiri, Nevevi’nin Müslim şerhi Türkçede mevcuttur. Buralarda tarama yapılabilir. İbn Hacer’in Feth’ul Barisi ise Türkçede muhtasar olarak bulunduğundan ve ihtisar edenler de selefi temayüllü kişiler olduğundan dolayı bu tarz sözleri çıkartılmış olabilir. Tabi selefe muhalif bu görüşleri tesbit edebilmek için öncelikle selefin akidesine ve bu akidenin dayandığı nasslara vakıf olmak gerektiği gibi sıfatlarla alakalı tartışmanın tarihine ve muhaliflerin bu konularda ne düşündüğüne de vakıf olmak gerekir.

Eşari ulemasının isim ve sıfat tevhidine bakış açıları budur. Onlar, Ehli sünnete muhalif olarak sıfatların zahiri, hakiki manalarında olmadığı hususunda ittifak etmişler, ardından bir kısmı sıfatların içini tamamen manadan boşaltıp tefvid cihetine gitmiş, diğer bir kesim ise bu sıfatlara hepsi birbirinden uzak teviller getirmişlerdir.

Maturidilere gelince; onların da sıfatlara bakış açısı Eşarilerden farklı değildir. Nitekim Buharalı Maturidi ulemasından olan Nureddin es-Sabuni (v. 580) tarafından kaleme alınan ‘el-Bidaye fi Usul’iddin’ adlı eserde aynı Beycuri’nin yaptığı gibi sıfatlar konusunda tevil ve tefvid şeklinde iki görüş olduğunu iddia ederek yine selefin yolunun daha selametli, halefin yolunun daha bilgece ve sağlam olduğunu iddia etmektedir. Maturidiyye Akaidi ismiyle Türkçe’ye çevrilen bu kitabın tercümesinde 70. Sahifeye müracaat edilebilir. Sabuni, bunun öncesinde Allahu Teala’nın Arşın üzerinde olmadığını iddia ederek cihet ve mekanı reddetmek amacıyla uzun uzadıya açıklamalarda bulunmuştur. Nesefi, Semerkandi gibi Maturidi akidesine göre yazılmış tefsir kitaplarında Araf: 54 ve diğer istiva ayetlerinin tefsirinde istiva kelimesi açıkça selefe muhalif olarak “istila” şeklinde tefsir edilmektedir. Maturidi mezhebinin kurucusu olan Ebu Mansur el-Maturidi (v.333) ise ‘Kitab’ut Tevhid’ adlı risalesinde ‘(sıfatlardan) müteşabih olanların tevilini Allaha havale etmek daha selametli ve daha güzeldir’ diyerek tefvizi ön plana çıkarmaktadır. Başka eserlerinde de genelde meylettiği görüş budur. Bununla beraber istiva’nın istila vb manalara tefsirini de bir ihtimal olarak zikretmektedir. Kitab’ut Tevhid adlı daha mufassal eserinde bu yolu takip etmiştir. (sf 72 ve devamı, Türkçesinde sf 92 vd) Ona aidiyeti kesin olmamakla beraber ona nisbet edilen ‘Risalet’ul Akaid’ adlı eserde ise şöyle denilmektedir:

‘Müşebbihe ve Kerramiyye mezheplerinde olanlar; Allah mekan edinme anlamında bir yükseklikle Arş’a yükselmiştir ve O, diğer cisimlere benzemeyen bir cisimdir derler. Zira Allahu Teala şöyle buyurmuştur: ‘Rahman Arşa istiva etti’ (Taha: 5) Biz, buna cevaben deriz ki: İstiva’nın manası istila’dır.’

Sözkonusu Akaid risalesinin Maturidi kelamcılarından birisi tarafından yazıldığı kesin olmakla beraber Maturidi’ye nisbeti kesin değildir. Maturidi’nin veya ashabından birisinin söylediği bu sözlerde birçok batıl ve vehim mevcuttur. Öncelikle Allahu Teala’nın Arşa istivasını ‘yükseklik’ olarak tefsir etmek, Müşebbihe ve Kerramiyye’nin değil bizzat sahabe, tabiin ve diğerlerinden olan selef imamlarının görüşüdür. Biz selefin bu husustaki görüşlerini İstiva hakkındaki yazımızda kaynaklarıyla nakletmiştik. Böylece Maturidiler, selef itikadını Müşebbihe olarak nitelendirmektedir. Cisme gelince; Kerramiyye ve Müşebbihe’den Allahu Teala’ya cisim dedikleri nakledilmiştir, ancak bu selef imamlarından ve sonraki asırlarda onlara tabi olanların hiç birisinden nakledilmemiştir. Bilakis Ehli sünnet Allahu Teala’ya cisim isnad etmedikleri gibi Ondan cismi de nefyetmezler, zira cisim kelimesi seleften sonra çıkan muhdes bir kavram olup Allahu Teala hakkında ne red ne de kabul edilemez, çünkü bütün bunlarla batıl şeylere kapı açmak mümkündür. Maturidiler’in istivaya istila demesi ise Cehmiye ve Mutezile’nin halis mezhebini teşkil etmektedir. Bunu söyleyen bizzat Eşari mezhebinin imamı olan Ebu’l Hasen el-Eşari (v.324)’tür. O, el-İbane adlı kitabında şöyle demektedir:

وقد قال قائلون من المعتزلة والجهمية والحرورية: إن معنى قول الله تعالى: (الرحمن على العرش استوى) (5 /20) أنه استولى وملك وقهر، وأن الله تعالى في كل مكان، وجحدوا أن يكون الله عز وجل مستو على عرشه، كما قال أهل الحق، وذهبوا في الاستواء إلى القدرة.
ولو كان هذا كما ذكروه كان لا فرق بين العرش والأرض السابعة؛ لأن الله تعالى قادر على كل شيء والأرض لله سبحانه
قادر عليها، وعلى الحشوش، وعلى كل ما في العالم، فلو كان الله مستويا على العرش بمعنى الاستيلاء، وهو تعالى مستو على الأشياء كلها لكان مستويا على العرش، وعلى الأرض، وعلى السماء، وعلى الحشوش، والأقدار؛ لأنه قادر على الأشياء مستول عليها، وإذا كان قادرا على الأشياء كلها لم يجز عند أحد من المسلمين أن يقول إن الله تعالى مستو على الحشوش والأخلية، تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا، لم يجز أن يكون الاستواء على العرش الاستيلاء الذي هو عام في الأشياء كلها، ووجب أن يكون معنى الاستواء يختص بالعرش دون الأشياء كلها.

“Mutezile, Cehmiye ve Harûriye ‘Rahman Arşa istiva etti’ (Taha: 5) ayetindeki istiva kelimesinin istilâ etti, mâlik oldu, kahretti anlamında olduğunu, Allah'ın her yerde olduğunu söylerler. Böylece Hak ehlinin savunduğu şekliyle Allah'ın Arş üzerinde oluşunu inkâr ederler. İstivayı kudretle açıklarlar. Eğer dedikleri gibi olsaydı, Arş ile yedinci arz arasında bir fark olmazdı. Çünkü Allah her şeye kadirdir, arz da Ona aittir. Allah ona da, çöplüklere de, alemdeki her şeye de kadirdir. Aynı şekilde eğer Allah'ın Arş'a istivası, istilâ anlamında olsaydı, o zaman “O her şeyin üzerine istiva eder” denilmesi de caiz olurdu.  Böylece, O, Arş’a, Arz’a da, semaya da, çöplüklere de, pisliklere de istiva etmiş olurdu. Zira O, her şeye kadirdir ve her şeyi istila etmiş, hükümranlığı altına almıştır. O, her şeye kadir olduğu halde Müslümanlardan hiç kimse “Allah çöplüklere ve pisliklere istiva etmiştir” demeyi caiz görmez. Arş’ın üzerine istiva etmenin, her şey üzerinde genel olarak söz konusu olan“istila etmek” olması caiz değildir.  Yine istivanın manasını her şeye değil ancak Arşa tahsis etmek gerekmektedir.” (el-İbane, 47. Sual ve cevabı; Türkçesinde sf 96)

Böylelikle Eşarilerin imamı, Maturidilerin istivayı istila olarak tefsir etmesini reddetmekte ve bunu bidat ehlinin görüşü olarak nitelemektedir. İşte bu, Maturidilerin bidatçılığının Eşari tarafından tescillenmesidir. Yeri gelmişken belirtelim ki Ebu’l Hasen el Eşari ve ilk dönemki ashabı, -yine bazı noktalarda muhalif olsalar da- sıfatlar bahsinde Ehli sünnete Maturidiler’den daha yakındır. Sonraki Eşariler ise kendi imamlarına da muhalefet ederek bu konularda tamamen halis Cehmiye ve Mutezilenin kanaatlerini benimsemişlerdir. Vallahu a’lem.

Maturidi akidesine dair sözkonusu risalede devamla şöyle denilmektedir:

‘Yine onlar (yani Müşebbihe!) Allah ‘ellerimle yarattım’ buyuruyor, bu nedir derlerse, biz de Kur’an’daki el, yüz, göz, ayak sıfatları hep kudret anlamınadır deriz.’

Bunun, selefin mezhebine muhalif olarak sıfatları tevil etmek olduğu aşikardır. Ebu’l Hasen el-Eşari ise bu tür görüşleri de aynı şekilde bidat ehlinin görüşleri arasında zikrederek şöyle demektedir:

وقالت المعتزلة بإنكار ذلك إلا الوجه وتأولت اليد بمعنى النعمة وقوله: {تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا} [القمر: 14] أي بعلمنا

"Mutezile, vech (yüz) dışında bunları inkar etmiş, Elin manasını ise nimettir şeklinde tevil etmişlerdir. Allahu Teâlâ’nın; “Gözlerimizin önünde akıp gidiyordu.”[Kamer:14] kavli hakkında, burada [gözden] kasıt ilmimizdir derler.” (Makalat’ul İslamiyyin, sf 173)

Böylece bu sıfatları ister nimet isterse de kudret olarak açıklasın bütün bunların Mutezile’nin tevilleri cinsinden olduğu ortaya çıkmaktadır. Şunu da belirtelim ki Eşari (rh.a) kadar Mutezile ve benzeri kelam ehlinin görüşlerini bilen çok az alim vardır. O, bizzat onların içinden gelen birisidir ve haliyle bir görüşü onlara nisbet ediyorsa o görüş –Allahın izniyle- onlara aittir.

Maturidi’nin bu naklettiğimiz görüşleri “Akaid Risaleleri” adlı derlemenin içerisinde bulunmaktadır. Adı geçen kitabın 91-109. Sayfaları arasına müracaat edilebilir.

[Tevhid Ehli]

Kelamullah meselesi:

Maturidi, Allah’ın kelamı hakkında ‘Kitab’ut tevhid’de şöyle demektedir:

‘Allah’ın sıfatı olan Kelamullah sınırlandırılamaz, sonlandırılamaz, harf, hece ve sesle tanımlanamaz.’

Risalet’ul akaid’de ise şöyle denilmektedir:

‘Allah’ın kelamı, zatı ile kaim ezeli bir sıfattır. Harf ve ses cinsinden değildir. O, birdir bölünemez. Arapça da değildir, Süryanice de. Şu kadar ki; insanlar bir olan Kur’an’ı değişik ibarelerle okurlar.’

Bu risaleyi yazan Maturidi’nin  Kur’an’ın, İncil’in vb’nin Allah kelamı olduğunu nasıl inkar ettiğine bir bakın! Çünkü, Allah’ın kelamı Arapça veya Süryanice değildir diyor. Halbuki Kur’an bizzat kendisini değişik yerlerde ‘Arapça Kur’an’ olarak tanımlıyor. Onun iddiasına göre Allah, Arapça konuşmadığına göre şu halde Kur’an da Allah’ın kelamı olmamış oluyor. Şu okunan Kur’an ise Allah’ın ezeldeki bölünmeyen kelamının değişik ibarelerle okunması olmaktadır.

Söz konusu Maturidi metninde devamla şöyle denilmektedir:

‘Eşariler, Mushafta olan Allah kelamı değildir. Allah kelamının tabiri ya da ifadesidir. Zira Allah’ın kelamı bir sıfattır. Sıfat ise mevsuftan ayrılamaz derler.
Biz, Mushaftakiler Allah’ın kelamıdır ama harfler ve sesler mahluktur, deriz. Ancak, biz Allah’ın kelamı Mushaf’a hulul etmiştir demiyoruz ki sıfat mevsuftan ayrılmaz sözüne yer olsun.’

Böylece, Maturidi ve Eşariler Allah’ın kelamının ezeldeki tek bir sıfat olduğu hususunda ittifak ettikleri gibi bu kelamı ifade eden harf ve seslerin de mahluk olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Ancak Maturidiler, Kuranın Allah kelamının tabiri olarak vasfedilmesine karşı çıkmıştır. Bununla beraber onlar, Kur’an’ın aslında Allah kelamı değil, Allah’ın kelamına delalet eden bir şey olduğunu söylemişlerdir. Nureddin es-Sabuni, Allah’ın kelamının işitilip işitilmeyeceğine dair görüşleri naklettikten sonra şöyle demektedir:

“Ebu İshak el-İsferayini ile onun görüşünde olanlar Allahu Teala’nın kelamının asla işitilemeyeceğini söylemişlerdir. Hidayet rehberi (!) ve Ehli sünnetin reisi (!) olan Ebu Mansur’un (yani Maturidi’nin) görüşü de budur. Buna göre Allahu Teala “Ta ki Allah’ın kelamını işitsin” mealindeki (Tevbe: 6.) ayeti kerimesiyle “Allah’ın kelamına delalet eden manayı işitsin” manasını kasdetmiştir!” (Maturidiyye Akaidi, sf 84)

Böylece bu adamlar okuduğumuz Kur’an’ın Allah kelamı olduğunu inkar etmişler ve de farkında olmadan Kitap ehli ve müşriklerden olan kafirlerin asırlardır söyledikleri Kur’an’ın Allah kelamı olmayıp bir beşer sözü olduğu sözüne yakın bir sözü söyleme derekesine düşmüşlerdir.

Ebu Mansur el-Maturidi, Kitab’ut Tevhid adlı daha geniş olan eserinde ise şöyle demiştir:

فَإِن قَالَ قَائِل هَل أسمع الله كَلَامه مُوسَى حَيْثُ قَالَ {وكلم الله مُوسَى تكليما} قيل أسمعهُ بِلِسَان مُوسَى وبحروف خلقهَا وَصَوت أنشأه فَهُوَ أسمعهُ مَا لَيْسَ بمخلوق

“Birisi sorarsa: ‘Allah Musa ile gerçekten konuştu’ buyurduğuna göre Allahu Teala, kendi kelamını Musa’ya duyurmuş mudur? Şöyle cevap verilir: Kelamını, Musa’ya kendi diliyle ve ayrıca yarattığı harflerle ve inşa ettiği seslerle duyurmuştur. O, Ona (as) mahluk olmayan şeyi duyurmuştur.” (Kitab’ut Tevhid, sf 59 Türkçe Tercümesinde  sf 76, İSAM yay.)

Nureddin es-Sabuni de şöyle demektedir:

“Hanbelilerin, Kuran harfleri mahluk değildir, şeklindeki iddiaları bu söylediklerimize aykırıdır ve bunlar yanlıştır!” (Maturidiyye Akaidi, sf 82)

Böylece Maturidiler nezdinde Allah’ın kelamındaki harf ve seslerin mahluk sayıldığı ve onların bu husustaki selefi akideyi reddettikleri açıkça ortaya çıkmaktadır. Buna göre Allah, Musa’ya seslenirken aslında hakiki anlamda seslenmemiştir. Ona duyurduğu şey ezeli kelamının delalet ettiği mana olsa da Musa’nın duyduğu harf ve sesler iddialarına göre mahluktur. Bu, Naziat suresi 16. Ayette ve başka yerlerde geçen ‘Rabbi ona nida etti, seslendi’ şeklindeki ayetin zahirini iptal etmektedir ve de Musa’ya Allahu Teala’nın değil, bir mahlukun ‘Ben Allah’ım’ diye (Taha: 14) seslenmesini gerektirdiği için de küfre cevaz vermeyi gerektirmektedir.

Eşarilerin konuyla alakalı akidesi de aşağı yukarı Maturidi akidesiyle aynıdır. Cevheret’ut Tevhid adlı Eşari nazmında şöyle demektedir:

Onun yüce kelamı Kur’an’ı da hadis (mahluk) olmaktan tenzih et ve Allah’ın hışmından sakın!
Onun hadis olduğuna delalet eden bütün nassları da (aslına)  delalet eden (okuduğumuz) lafza hamlet!

Beycuri, bu ifadenin şerhinde şöyle demektedir:

“Yani, ey mükellef, Allah’ın kelamının hadis (sonradan olma) olduğunu söyleyen Mutezile’nin hilafına, -Allah Teala’nın kelamı manasında- Kur’an’ı hadis olmaktan tenzih et! Bu, onların harf ve sesin kelamın gerektirdiği şeyler olduğu gerekçesiyle ortaya attıkları bir iddiadır. Bu (yani harf ve ses) ise Allah hakkında imkansızdır. Onlara göre Allahu teala’nın kelamı mahluktur ve Allah onları bazı nesnelerde yaratmıştır. Ehli sünnetin (yani Eşarilerin) görüşü ise Kur’an, Kelam-ı Nefsi (yani Allah’ın ezelde kendi nefsinde konuştuğu kelam) manasında mahluk değildir. Bizim okuduğumuz lafız (yani Kelam-ı Lafzi) manasında ise Kur’an mahluktur. Lakin, okuduğumuz Kuranı kasdederek Kuran mahluktur demek –öğretme amaçlı olması müstesna- men edilmiştir. Çünkü bu, Allahu teala’nın kelamı olan Kur’an’ın mahluk olduğunu vehmettirebilir. Bundan dolayı imamlar, Kur’an mahluktur demekten imtina etmişler ve Ehli sünnetten bir çoğunun başına bu yüzden büyük bir imtihan gelmiştir.”

Beycuri harf ve sesin Allah hakkında imkansız olduğunu söylüyor ve de okuduğumuz Kuran’ın aslında mahluk olduğunu, lakin ezeldeki Kelam-ı Nefsi adını verdikleri meçhul şeyin de mahluk olmasını vehmettireceğinden ötürü mutlak anlamda Kuran mahluktur demenin doğru olmayacağını ileri sürmektedir. Yani bu adamların zihniyetine göre aslında Kuran mahluktur sözünün kendisinde bir sakınca yoktur, hatta öğretim esnasında elimizdeki Kuranın mahluk olduğunun da öğretilmesi gerekir, lakin ezeldeki kelam sıfatının da mahluk olması manasına gelebileceğinden ötürü bu söz men edilmiştir. Biz de diyoruz ki acaba bundan mı yoksa Kuran mahluktur şeklinde konuştuklarında gerçek akidelerinin deşifre olması, gizledikleri sapıklıkların avam nezdinde açığa çıkması endişesinden dolayı mı Eşari şeyhler Kuran mahluktur sözünü kullanmaktan nehyediyorlar? Öyle bir takdim etmektedir ki güya Ahmed bin Hanbel ve diğer imamlar, sırf o iddia ettikleri meçhul Kelam-ı Nefsi’ye laf gitmesin diye Kuran mahluktur demekten imtina etmişler! Yani o kadar işkence eziyet bundan dolayı çekilmiş ve hiç birisinin aklına da Mutezile’ye ‘Okuduğumuz Kuran zaten mahluktur, sadece Allah’ın tek olan ezeli kelamı Onun sıfatıdır, bizimle sizin aranızda esasında çok büyütülecek bir fark da yoktur’ demek gelmemiş! Bilmiyorum bu hurafeleri ortaya atanlar kendi söyledikleri şeylere inanıyorlar mıydı?

Sonra da “Onun hadis olduğuna delalet eden bütün nassları da (aslına)  delalet eden (okuduğumuz) lafza hamlet!” beytini şerh ederken şöyle demiştir:

“Lafza, yani peygamberimize inen lafız manasındaki –kendisiyle ibadet olunan, en kısa suresiyle bile (inkarcılara) meydan okuyan- Kur’an’a hamlet.”

Böylece Eşariler nezdinde Peygamberimize inen Kuran’ın mahluk olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Çünkü Mutezile ve emsalinin Kur’an’ın mahluk olduğuna dair delil getirdikleri bütün nassları bizim okuduğumuz Kur’an’a hamlet, diyor. Böylece Kuran mahluktur sözünün elimizdeki Kuran hakkında geçerli bir söz olduğu Eşariler tarafından tasdik edilmektedir.

Beycuri, ardından şöyle demektedir:

“Tercih edilen görüş, Kur’an’ın hem lafız hem de mana ile birlikte indirildiği yönündedir. Mananın (Allah tarafından) indirildiği ve ibarenin ise Cebrail tarafından, kendi nezdinden konulduğu söylenmiştir. Mananın (Allah tarafından) indirildiği ve ibarenin ise Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) tarafından konulduğu da söylenmiştir. Doğrusu ise birincisidir. (Yani hem lafız, hem mana olarak Allah tarafından indirildiği görüşüdür.) Zira, Allah onu (yani Kur’an’ı) ilk olarak Levh-i Mahfuz’da yaratmış,sonra onu Beytul İzze denilen yerde sahifeler halinde dünya semasına indirmiştir.”

Beycuri, kendisi her ne kadar Kur’an’ın lafzının da manasının da Allaha ait olduğu görüşünü tercih etse Kur’an’ın lafzının Cebraile yahut da Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)’e ait olduğunu iddia eden diğer görüşleri de sanki kale alınacak görüşler gibi zikretmiştir. Halbuki bunların hepsi, Kur’an’ın mucize oluşuna aykırı düşen ve Kur’an’ın bir mahluk sözü olduğu anlamına gelen sapıklıklardan ibarettir. Beycuri’nin devamında Kur’an’ın Allah tarafından yaratılarak Levhi Mahfuza konulduğunu açıkça ifade ettiği görülmektedir.

Beycuri, devamla şöyle demektedir:

“Delalet eden” buradaki murad, daha önce geçtiği üzere iltizam (gerektirme) yoluyla kadim olan sıfata (kelam sıfatına) delalet eden demektir.” (Tuhfet’ul Murid, sf 106-108)   
 
Böylece Eşariler nezdinde Kelam-i Lafzi adı verilen elimizdeki Kur’an’ın Allah’ın kelamının kendisi değil, Ona delalet eden bir lafız olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu lafız ise onlar nezdinde mahluktur. Allah zalimlerin söylediği şeylerden münezzehtir, yücedir.

Buraya kadar, Eşari ve Maturidilerin Allah’ın sıfatları ve bilhassa da kelam sıfatı hakkındaki görüşlerini kendi kitaplarından nakletmiş bulunuyoruz. Selef itikadını hatta İslam dinini bilenler nezdinde bunların batıllığı izahtan varestedir. Yukarda adresini verdiğimiz harf ve ses hakkındaki yazımıza müracaat ediniz ve Kitap, sünnet ve selefin icmasının delalet ettiği şeylerle bu batıl ehlinin söylediklerini mukayese ediniz. Zaman oldukça onların diğer itikadi meseleler hakkındaki görüşlerini de yine kendi kaynaklarından nakletmeye devam ederiz inşallah. Yukarda da belirttiğimiz gibi günümüzde çoğu kimse kendilerini nisbet ettikleri mezheplerin görüşlerini bilmezler. O yüzden bu mezheplerin müntesibi olduğunu iddia eden cahillerin biz öyle düşünmüyoruz vb sözleri bir anlam ifade etmez. Bizi hangi fırka olursa olsun ancak o fırkanın muhakkik ulemasının sözleri bağlar. Görüldüğü üzere hiç bir fırkaya sapık da olsa iftira atmış değiliz, savundukları görüşleri kendi kitaplarından getirdik, getirmeye de devam edeceğiz inşallah. Eğer selef akidesinin kendisinde bir problem görmüyorsanız, mevzu sadece Eşarilerin ne düşündüğü ise onların ne düşündüğü ortadadır. Esasında bunlar, ehli nezdinde malum olan şeylerdir; bizim burada yaptığımız ise bir nevi gökteki güneşi  tarif etmek gibi bir şeydir. Eğer münazara edeceksek bunları göz önünde bulundurarak devam edelim, yorumunuzu bekliyoruz. Vesselam.

[Tevhid Ehli]

İman-Küfür Meseleleri:

Eşari ve Maturidilerin görüşleri arasında en tehlikeli olanlarından birisi de iman meselesidir. Öncelikle, bu iki fırka da iman konusunda selefe muhalefet etmede ittifak etmişler yani selefin iman ettiği şekilde iman, kalple tasdik, dille ikrar, azalarla ameldir dememişler ondan sonrasında ise bazı furu meselelerde kendi aralarında ihtilaf etmişlerdir.

Maturidilerden Nureddin es-Sabuni, bu husustaki görüşleri şöyle izah etmektedir:

“Hadîs âlimleri (Allah cümlesine rahmet eylesin), «İman, dil ile ikrar, kalb ile tasdik ve uzuvlarla amel etmekten ibarettir» dedi. Mâtürîdiyye âlimlerinin çoğu, «İman, ikrardan ibarettir» Cehm b. Safvân ile Kaderiyyeden Hüseyn es-Sâlihî de, «İman bilmekten ibarettir» demişlerdir. Âlimlerimizin muhakkik olanları ise şöyle söylemiştir: «İman kalb ile tasdiktir. Dil ile ikrar sadece dünyada (müslüman) ahkâmının yürütülmesi için şarttır». Bu hükmü Ebû Hanîfe «el-Âlim ve'l-müteallim» adlı kitabında zikretmiştir. Üstâd Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ile Hüseyn b. el-Fadl el-Beceli’nin de tercihi bu olmakla beraber Eş'ari'den gelen iki rivayetten sahîh olanı da bunu desteklemektedir. Çünkü iman lügatte tasdik demektir. Nitekim Allahu Teala, Yûsuf aleyhisselâmın kardeşlerinin sözünü naklen şöyle buyurur: «Ey babamız! .. Sen bize iman edici değilsin» ya'ni tasdik edici. Şu kadar var ki «tasdik» derûnî bir hâdise olup üzerine hüküm kurmak mümkün olmadığından İslâmiyet, dil ile ikrarı, tasdikin bir belirtisi ve dünyaya ait hükümlerin yürütülebilmesinin şartı olarak gerekli kılmıştır. Nitekim Peygamber (a.s,) efendimiz şöyle buyurmuşlardır: «İnsanlarla, Lâ ilahe illallah deyinceye kadar savaşmakla emrolundum; bunu söyledikleri an canları ve malları hususunda benden emin olurlar, ancak hukuki mes'ûliyetleri müstesna. İçyüzlerinin muhasebesi ise Allah'a aittir» Bunun İçindir ki dil İle ikrarın ömür boyunca bir defa vuku' bulması kâfidir.

Ameller imandan değildir. Zira Allahu Teala “İman edenler ve sâlih ameller işleyenler» âyet-i kerîmesinde amelleri iman üzerine atfetmiştir. Oysaki ma'tûf ma'tûfun aleyhin gayrı olur. Yine «Mü'min olmak şartıyla iyi amel işli-yenler...» Taha.20/112.mealindeki âyet-i kerîmesinde görüldüğü üzere iman, amellerin makbul olmasının şartı kılmıştı, şart ise meşrutun gayrı olur.” (Maturidiyye Akaidi, sf 171)

Böylece Maturidiler’in amelleri imana dahil etmemek, imanı mücerred tasdik saymak, hatta dil ile ikrarı bile imanın rüknü saymayıp sadece dünyevi ahkamın uygulanması için şart görmek gibi bir çok konuda Ehli sünnete muhalif oldukları görülmektedir. Üstelik, es-Sabuni bütün bunların selefin yoluna muhalif olduğunun farkındadır. Onun hadis alimleri dedikleri bütün bir seleftir, çünkü seleften bunun muhalifi bir görüş nakledilmemiştir. Sonraki dönemde Irak ehlinden ve başkalarından muhalefet edenlerin ise muhalefeti bu icmaya zarar vermez. Bütün bu iddialar ve benzerlerine Şeyhulislam İbn Teymiye, Fetava’nın yani Türkçedeki külliyatın 7. Cildinde ayrıntılı cevap vermiştir oraya müracaat edilebilir. Dil ile ikrarı zaid bir rükün addetmek ve dil ile ikrarı terk eden birisinin insanlar katında kafir olsa bile, Allah katında mümin addedileceğini ileri sürmek Mürcii anlayışın yol açtığı felaketlerden birisidir. Çünkü bir kimsenin ikrah veya dilsizlik gibi bir mazereti olmadığı halde dil ile ikrarı terk etmesi, onun kalbinde iman ve teslimiyet olmamasından kaynaklanır. Es-Sabuni, ilerleyen sayfalarda imanın artıp eksilmeyeceğini ve imanda –inşaallah müminim- diyerek istisnada bulunmanın caiz olmadığını da ileri sürmektedir ki selefin akide metinlerini okuyan herkes bunların hepsinin selefe muhalif görüşler olduğunu bilir.

Eşarilere gelince; onların da bu husustaki görüşleri çok farklı değildir. “Cevheret’ut Tevhid” nazmında imanla alakalı şöyle denilmektedir:

İmana gelince o, tasdik diye tefsir edilir.
Dil ile ikrar hakkında ise ihtilaf edilmiştir!

Eşari kelamcılarından Amidi (v. 631) de bu yönde açıklamalar yaptıktan sonra şöyle demektedir:

وَبِهَذَا يتَبَيَّن أَيْضا فَسَاد قَول الحشوية إِن الْإِيمَان هُوَ التَّصْدِيق بالجنان وَالْإِقْرَار بِاللِّسَانِ وَالْعَمَل بالأركان

“Böylece, Haşviyye’nin ‘İman kalple tasdik, dil ile ikrar, azalarla ameldir’ görüşünün fesadı da ortaya çıkmaktadır!” (Gayetul Meram fi İlmil Kelam, sf 311)

Görüldüğü gibi Amidi, Nureddin es-Sabuni kadar dahi insaflı olamamış ve bütün bir selefi Haşviyye olarak nitelendirmekte beis görmemiştir. Selefe muhalefet etmekle yetinmemiş bir de selefe dil uzatmaya kalkmıştır. Biz ise selefin dediği gibi deriz: “Zındıkların veya Cehmiye’nin alameti Ehli sünnete Haşviyye/Ayak takımı demeleridir.’

Eşari ve Maturidi kelam ehlinin bu şekilde amelleri, imana dahil etmemeleri ve imanı mücerred tasdik olarak nitelendirmelerinin toplumu ne derece ifsad ettiğini gerek tarihten, gerekse günümüz vakıasından biliyoruz. Bu Mürcii anlayış neticesinde ne yaparsan yap, imanına zarar gelmez şeklindeli anlayış toplumu içten içe çürüterek şu gördüğümüz hale getirmiştir. Bundan kuşkusuz bu itikadı yayan kelamcıların büyük sorumluluğu vardır. Lakin, namaz, oruç veya günahları terk etme gibi amellerden öte bu zihniyet, bizzat dinin aslının ortadan kalkmasına ve bizzat küfür amellerinin yaygınlık kazanmasına kaynaklık etmiştir. Çünkü bu anlayışta iman mücerred tasdik olduğuna göre onun zıddı olan küfür de mücerred tekziptir ve küfür amelleri hakikatte küfür değildir! Eşarilerin en büyük imamlarından olan Fahruddin er-Razi  (v. 606) Tefsirinde Bakara: 6. Ayetteki küfür kelimesini izah ederken imanın tasdik, küfrün ise tekzib olduğunu kendince izah ettikten sonra şöyle demiştir:

فَإِنْ قِيلَ يَبْطُلُ مَا ذَكَرْتُمْ مِنْ جِهَةِ الْعَكْسِ بِلُبْسِ الْغِيَارِ وَشَدِّ الزُّنَّارِ وَأَمْثَالِهِمَا فَإِنَّهُ كَفَرَ مَعَ أَنَّ ذَلِكَ شَيْءٌ آخَرُ سِوَى تَرْكِ تَصْدِيقِ الرَّسُولِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِيمَا عُلِمَ بِالضَّرُورَةِ مَجِيئُهُ بِهِ، قُلْنَا هَذِهِ الْأَشْيَاءُ فِي الْحَقِيقَةِ لَيْسَتْ كُفْرًا لِأَنَّ التَّصْدِيقَ وَعَدَمَهُ أَمْرٌ بَاطِنٌ لَا اطِّلَاعَ لِلْخَلْقِ عَلَيْهِ، وَمِنْ عَادَةِ الشَّرْعِ أَنَّهُ لَا يَبْنِي الْحُكْمَ فِي أَمْثَالِ هَذِهِ الْأُمُورِ عَلَى نَفْسِ الْمَعْنَى، لِأَنَّهُ لَا سَبِيلَ إِلَى الِاطِّلَاعِ، بَلْ يَجْعَلُ لَهَا مُعَرِّفَاتٍ وَعَلَامَاتٍ ظَاهِرَةً وَيَجْعَلُ تِلْكَ الْمَظَانَّ الظَّاهِرَةَ مَدَارًا لِلْأَحْكَامِ الشَّرْعِيَّةِ، وَلَيْسَ الْغِيَارُ وَشَدُّ الزُّنَّارِ مِنْ هَذَا الْبَابِ، فَإِنَّ الظَّاهِرَ أَنَّ مَنْ يُصَدِّقُ الرَّسُولَ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَإِنَّهُ لَا يَأْتِي بِهَذِهِ الْأَفْعَالِ، فَحَيْثُ أَتَى بِهَا دَلَّ عَلَى عَدَمِ التَّصْدِيقِ فَلَا جَرَمَ الشَّرْعُ يُفَرِّعُ الْأَحْكَامَ عَلَيْهَا، لَا أَنَّهَا فِي أَنْفُسِهَا كُفْرٌ، فَهَذَا هُوَ الْكَلَامُ الْمُلَخَّصُ فِي هَذَا الْبَابِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ.

“Eğer, "sizin bu anlattıklarınız, aksi açıdan, gayr-i müslimlerin dinî alâmetlerini taşımak, zünnâr bağlamak ve benzeri şeyleri kullanmakla geçersiz hale gelir; çünkü, Hz. Peygamberin getirdiği zarurî olarak bilinen şeylerde O'nu tasdik etmemenin dışında, bunlar da bir başka küfürdür" denilirse, biz deriz ki, bütün bunlar hakikatte küfür değildir. Çünkü tasdik etmek ve etmemek batıni bir şeydir; insanların ona muttali olmaları imkânsızdır. Bu gibi şeylerde, hükmü batınî manalar üzerine bina etmemesi. İslâm dininin âdetindendir. Çünkü bu gibi şeyler muttali olunamaz. Din, bunlara birtakım zahirî alâmetler ve işaretler tayin eder de, bu açık olan emareleri, şer'î hükümlerin dayanağı yapar Gayr-i müslimlerin dinî alâmetlerini takmak ve zünnâr bağlamak, bu kabil şeylerdendir. Görünen şudur ki, Hz. Peygamberi tasdik eden kimse, böyle şeyleri yapmaz. Böyle şeyleri yaptığı za-man, bu onun peygamberi tasdik etmediğine delâlet eder. Şüphesiz din, hükümleri bu alâmetlere dayandırır, yoksa bunlar kendi başlarına küfür değildirler. Bu babta, özet olarak söylenen söz, işte bundan ibarettir. Allah en iyi bilendir.”

Böylece anlaşılıyor ki Eşari usulüne göre aslında küfür söz ve fiili diye bir şey yoktur. Sadece yalanlama manasında itikadi küfür sözkonusudur. Onlar, bu usulü Cehmiye’den iktibas etmişlerdir. Halis Cehmiye, açık küfür olan ve nasslarla çelişen bir kelam ederek bir kişinin putlara secde etmek, küfür sözler söylemek gibi şeyleri –kalbinde tasdikle beraber- yaptığı zaman Allah katında kafir olmayacağını, sadece zahiri dünyevi hüküm bakımından kafir sayılacağını ileri sürmüşlerdir. Bu ise ikrah dışında küfür işleyen kimselerin kafir olduğunu ve cehenneme gideceğini ifade eden Nahl: 106. Ayetine ve benzeri nasslara muhalif olduğundan dolayı Eşariler gibi mutedil olan Cehmiler bu fiilleri yapanların kafir olduğunu kabul etmişler, lakin küfür tekzibten, yalanlamaktan ibarettir şeklindeki usullerine uyum sağlamak için de Razi’nin bahsettiği formülü (!) geliştirmişlerdir. Buna göre küfür söz ve fiilleri haddi zatında küfür değildir, ancak küfrün yani tasdiksizliğin alametidir. Ancak bu sefer de İblis, Firavun, Ebu Leheb, Ebu Cehil gibi dini tasdik ettiği bilinen ve ancak inaddan dolayı inkara sapan kişilerin nasıl kafir olacağı konusu gündeme gelmektedir. Yani imanın tasdik, küfrün tekzib olduğu fikri nasslarla kafir olduğu bilinen bu tür şahsiyetleri Müslüman saymayı gerektirir. Ayrıca nassların küfür olarak tayin ettiği birtakım küfür söz ve fiillere de küfür dememeyi gerektirir. Bütün bunlar ise küfürdür. Eşariler her ne kadar sözlerini bu küfürden çıkartmak için birçok tevil ve izahlarda bulunsalar da bütün bunların son derece tehlikeli kelamlar olduğu ortadadır. Her bidat küfürden doğar, küfre geri döner diye bir söz vardır. Bu, imanı mücerred tasdik olarak görme bidatı da böyle olmuştur. Bunu ilk ortaya atan Cehmiler, bunu küfür şekliyle yani kalbinde tasdik olan birisi küfür ameller de işlese müslümandır, diyerek ortaya atmışlar, sonra kıble ehlinden bazı kimseler bunu İslamileştirerek (!) benimsemiş, fakat son dönemlerde ise bu bidat tekrar orijinal küfür olan şekline geri dönmüştür. Bazı müteahhir Eşariler bizzat bu açık küfür olan şeyi savunmuşlardır. Zaten şu an avamıyla havasıyla İslam’a bağlılık iddia eden kesimlerin çoğu bu kanaattedir, yani kalp temiz olduktan sonra küfür söz ve fiillerinin imana zarar vermeyeceğini düşünmektedirler. İşte toplumun bu hale gelmesinde kelamcıların imanla alakalı ortaya attığı bu tür batılların etkisi büyüktür. Toplum, bin sene boyunca bu tür batılları akide diye öğrenmiş ve böylece tecehhüm ve irca fikri toplumun kılcal damarlarına kadar sirayet etmiştir, aksini savunanlar ise Haricilikle itham edilmiştir. La havle vela kuvvete illa billah.

[Ebu hasan]

Demissinizki yorumunuzu bekliyoruz,..Ne solim bunlarin (esari maturdilerin) savunulacak hicbi tarafi yoktur. bunlari ehli sunne saymak tam anlamyla cehalet ve ahmakliktir...yukardaki soyleklrini okurken midem bulandi,bunlari yillardir bize hak ehli diye yutturdular,, estagfirullahi ve etubuileyh daha bilmedimiz ne igrenc sozleri ve gorusleri vardir Allah bilir sizden ricam hakkinizi helal etmeniz ve bunlarin ehli sunnete goruslerini firsat buldukca yayinlamaniz vallahu alim bunda buyuk ecir vardir....

[Tevhid Ehli]

Bismillahirrahmanirrahim. Yukarda da söylediğimiz gibi günümüzde kimse hak ve batıl adına hiç bir şey okumadığı için cahilane bir taasubla mezheb taraftarlığı yapıyor, tarihte kim neyi neden tartışmış kimsenin haberi yok, ne selefi savunan selefi tanıyor, ne de halefi savunan halefin akidesini biliyor, başka birileri de çıkmış selefle eşariliği sentez yapmış öyle bir akide savunuyor, velhasıl tam bir fikir kirliliği almış başını gidiyor. Bu kargaşadan kurtulmanın tek yolu okumaktır, her fikri kaynağından öğrenmektir. Daha önce de söyledik, biz hiç kimseye muhalif de olsa iftira atacak değiliz, başka itikadi konulardaki sapıklıklar babından daha neler var bunlardan daha beter, vakit darlığından ötürü yazamadık. İnşallah gün gelir hepsini naklederiz. Kim Eşariliği veya başka bir şeyi savunacaksa naklettiğimiz ve nakledemediklerimizden kendi kitaplarında yer aldığı şekliyle savunsun, savunabilecekse tabi, kendi üstad ve ağabeylerinin yaptığı sentez ve yorumları falan mezhebe filan ekole mal etmesin. Bizim hakkımız önemli değil helal olsun, önemli olan hakla batıl karışmasın, hakikatler ters yüz edilmesin vesselam.

[Tevhid Ehli]

Eşarilerin Kelam Sıfatına Bakışı:

Merhaba.

Sorum: Eş'ari'ler: {Allah Musa ile (hakikate) konuştu.} (4:164) ayeti ve bunun gibi başka ayet'ler üzeri hangi görüşte'ler? Sözlerini aktarabilirmisiniz? Yani onların görüşüne göre, Allah'ın kelamı bir tek mana olduğu halde, yani kelam nefsi olduğu halde, Allah Musa'ya nasıl hakikate konuşmuş?

Bismillahirrahmanirrahim,

Konuyla alakalı Maturidilerin görüşünü yukarda nakletmiştik. Maturidi’ye göre Musa (as) Allah’ın yarattığı harf ve sesleri işitmiştir, bunlar da Allah’ın kelamı değil, Onun kelamına delalet eden manalardır. Eşariler ise bu hususta ihtilaf halindedir ve yaklaşımları biraz daha farklıdır. Nureddin es-Sabuni, bu husustaki görüşleri şu şekilde aktarmaktadır:

“Ehl-i sünnet, Allah kelâmının işitilip işitilemiyeceği hususunda ihtilâf etmişlerdir. Eş'arî’nin  tercihine göre var olan her şeyin nasıl ki görülmesi mümkünse işitilmesi de mümkündür. İbn Fûrek  «Kur'ân okuyan bir kimsenin okuyuşu sırasında işitilen iki şey vardır: Okuyanın sesi ve Allah Teâlânın kelâmı» demiştir. Bâkıllânî  de şöyle demiş: «Sânı yüce olan Allah'ın kelâmı tabiî olarak işitilemez, fakat tabiatüstü bir hâdise olarak Allah kullarından istediği kimselere kelâmını işittirebilir». Zikri geçen bu âlimlere göre Mûsâ aleyhisselâm Allah taâlânın kelâmını ses ve harf vâsıtası olmaksızın (doğrudan) işitmiştir. 

Ebû İshâk el-Esferâyînî  ile onun görüşünde olanlar sânı yüce Allah taâlânın kelâmının asla işitilemiyeceğini söylemişlerdir. Hidâyet rehberi ve Ehl-i sünnetin reisi Ebû Mansûr'un  tercihi de budur (Allah yüzaklığını artırsın). Buna göre Cenabı Hak «...tâ ki Allah'ın kelâmını işitsin»  mealindeki âyet-i kerîmesiyle «...tâ ki Allah'ın kelâmına delâlet eden şeyi işitsin» mânâsını kasdetmiştir. Nasıl ki «Filânın ilmine delâlet eden şeyi işittim» mânâsına «Onun ilmini işittim» denilir ve yine «Allah'ın kudretine delâlet eden şeye bak!» mânâsına «Allah'ın kudretine bak!» ifadesi kullanılırsa.

Bu âlimlere göre Mûsâ aleyhisselâm Allah Teâlânın kelâmına delâlet eden bir ses işitmiştir, şu kadar var ki arada kitâb ve melek vâsıtası olmadığından Hz.Musâ «Kelîmullah Allah'ın kendisiyle konuştuğu kimse» diye anılmıştır. Bu meselenin tafsilâtı «el-Kifâye» de mevcuddur.” (Maturidiyye Akaidi, sf 84-85)

Öncelikle şunu belirtelim ki Ehli sünnet asla Allah’ın kelamının işitilip işitilmeyeceği hususunda ihtilaf etmemiştir. Musa (as) ağacın arkasından ‘Ben Allah’ım’ sözünü duymuştur. Her kim Musa’nın duyduğu sesin Allah’tan başkasına ait mahluk bir ses olduğunu, Allahu Teala’nın böyle bir şeye cevaz verdiğini iddia ederse Ene’l Hakk diyen, bunun caiz olacağını iddia eden mel’un Hallac’ın ve diğer Hululiyye ve İttihadiyye mensuplarının mezhebine cevaz vermiş olur. Bu hususta ihtilaf edenler ancak kendisine Sünni diyen bir takım bidatçilerdir. Bildiğimiz kadarıyla Eşarilerin arasında daha çok meşhur olan, Bakillani’nin de ifade ettiği şekilde Allahu Teala’nın kendi kelamını harf veya ses olmaksızın olağanüstü bir şekilde Musa’ya veya hitap ettiği diğer kimselere işittirmiş olmasıdır. Bu hususta Eşari müfessir İbn Atiyye (v. 542) ilgili ayetin tefsirinde şöyle demektedir:

وكلام الله للنبي موسى عليه السلام دون تكييف ولا تحديد ولا تجويز حدوث ولا حروف ولا أصوات، والذي عليه الراسخون في العلم: أن الكلام هو المعنى القائم في النفس، ويخلق الله لموسى أو جبريل إدراكا من جهة السمع يتحصل به الكلام، وكما أن الله تعالى موجود لا كالموجودات، معلوم لا كالمعلومات فكذلك كلامه لا كالكلام

“Allah’ın Musa (as)’a konuşması keyfiyet veya sınırlandırma veyahut da hudus (sonradan olma) ve de harf ve sese cevaz vermeksizin sözkonusu olmuştur. İlimde derinleşmiş olanların üzerinde bulunduğu görüş şudur:

Kelam, nefiste kaim olan bir manadır. Allah, Musa’ya veya Cibril’e işitme cihetinden kelamın kendisiyle hasıl olacağı bir idrak yaratır. Nitekim Allah’ın varlığı diğer varlıklar gibi, bilinir olunması da diğer bilinenler gibi değildir, aynı şekilde kelamı da diğer kelamlar gibi değildir.”

İbn Atiyye her ne kadar bu görüşü kelamın keyfiyetinin, vasfının bilinemeyeceği; keza Allah’ın diğer sıfatlarında olduğu gibi kelamının da mahlukatın kelamı gibi olmayacağı türünden dindeki malum kaidelere dayandırmaya çalışsa da bu doğru değildir. Zira Allah’ın kelamının mahlukatın kelamına benzememesi, harf ve sesten soyutlanmış bir kelamla konuştuğu, bir de bu kelamı mahlukatına yine harf ve ses olmadan işittirdiği gibi aklen de naklen de saçma ve de muhal yani imkansız olan şeyleri kabul etmeyi gerektirmez. Maalesef, kelamcılar dini akılla izah edeyim derken böyle hiçbir akıl sahibinin kabul etmeyeceği safsataları kabul etmek zorunda kalmışlardır. Vallahu’l Mustean.

[Tevhid Ehli]

İbnu Furek Hakkında:

Merhaba,

ben Sultan Mahmud ibn Sebük-Tegin ve Ibn Furek arasinda (veya huzurunda) oluşan münazara hakkında birkaç nakil okudum, münazaralarin konusu arş meselesiydi, yani Allah'in arşı üzerinde oluşu (favkiyyeti). Nakilere göre Ibn Furek bunu, yani Allah'in favkiyyetini redd etmis, cünkü bunun isbati Allah'in cisim oldugunu gerekçelermiş, Sultan da onu bundan dolayi sürgün etmiş. Bu nakillerden şunlardır:

وَكَانَ مِنْ جُمْلَةِ مَنْ يُجَالِسُهُ مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ الْهَيْضَمِ، وَتَنَاظَرَ هُوَ وَأَبُو بَكْرِ بْنُ فُورَكَ بَيْنَ يَدَيِ الْمَلِكِ مَحْمُودِ بْنِ سُبُكْتِكِينَ فِي مَسْأَلَةِ الْعَرْشِ مُنَاظَرَةً طَوِيلَةً، ذَكَرَهَا ابْنُ الْهَيْضَمِ فِي مُصَنَّفٍ لَهُ، فَمَالَ السُّلْطَانُ مَحْمُودُ بْنُ سُبُكْتِكِينَ إِلَى قَوْلِ ابْنِ الْهَيْضَمِ، وَنَقَمَ عَلَى ابْنِ فُورَكَ كَلَامَهُ، وَأَمَرَ بِطَرْدِهِ وَإِخْرَاجِهِ ; لِمُوَافَقَتِهِ لِرَأْيِ الْجَهْمِيَّةِ.

Meclisine katılanlar arasında Muhammed b. Heysem de vardı. Muhammed b. Heysem'le Ebu Bekir b. Furek arasında arş meselesi üzerine Sultan Mahmud'un huzurunda münazaralar cereyan etmişti. Bunu İbnü'l-Heysem kendi eserinde anlatmıştır. Bu münazaralar neticesinde Sultan Mahmud, İbn Heysem'in görüşüne taraftar olmuş, İbn Furek'i beğenmemiş, konuşmalarından ötürü ona düşman olmuş, memleketten sürgün edilmesini emretmişti. Çünkü İbn Furek Cehmiye'nin görüşüne muvafakat ediyordu. (İbn Kesir, el-Bidaye ve’n Nihaye, 15/634 Kaynak ve harekeli metni biz ekledik. Tevhid Ehli)

Ibn Teymiyye "Der'u Tearuzi'l-Akl ve'n-Nakl" eserinde:

وأظهر السلطان محمود بن سبكتكين لعنة أهل البدع على المنابر، وأظهر السنة، وتناظر عنده ابن الهيصم وابن فورك في مسألة العلو، فرأى قوة كلام ابن الهيصم، فرجح ذلك، ويقال إنه قال لابن فورك: فلو أردت تصف المعدوم كيف كنت تصفه بأكثر من هذا؟ أو قال: فرق لي بين هذا الرب الذي تصفه وبين المعدوم؟ وأن ابن فورك كتب إلى أبي إسحق الأسفراييني يطلب الجواب عن ذلك، فلم يكن الجواب إلا أنه لو كان فوق العرش للزم أن يكون جسماً. ومن الناس من يقول: إن السلطان لما ظهر له فساد قول ابن فورك سقاه السم حتى قتله، وتناظر عنده فقهاء الحديث من أصحاب الشافعي وغيرهم، وفقهاء الرأي، فرأى قوة مذهب أهل الحديث فرجحه،

“Sultan Mahmud bin Sebüktekin, minberlerden açıkça bidat ehline lanet etti ve sünneti izhar etti. Onun yanında İbn’ul Heysam ve İbn Furek uluvv meselesinde münazara ettiler. Sultan, İbn’ul Heysam’ın sözlerinin ne kadar kuvvetli olduğunu gördü ve onu tercih etti. Onun İbn Furek’e şöyle dediği söylenir: Sen eğer ma’dum’u yani var olmayan bir şeyi vasfetmeye çalışsaydın bundan iyi vasfedemezdin! Veya şöyle demiştir: Sen bu vasfettiğin Rabb ile ma’dum yani yok arasındaki farkı ortaya koy! Denildiğine göre İbn Furek, Ebu İshak el-İsferayini’ye bunun cevabını talep eden bir mektup yazmış, onun verdiği cevap ise ‘Eğer O, Arşın üzerinde olsaydı cisim olması gerekirdi’ demekten öteye gitmemiştir. İnsanlardan bazıları İbn Furek’in görüşünün bozukluğu zahir olunca ona zehir içirterek öldürdüğünü söylerler. Sultanın yanında Şafii’nin ashabından ve başkalarından hadis ehli fakihler ile rey ehli fakihler münazara etmiş; o ise hadis ehli mezhebinin kuvvetli olduğunu görmüş ve onu tercih etmiştir.” (Der'u Tearuzi'l-Akl ve'n-Nakl, 6/253)

Zehebi Siyeru Alamin Nübela'sinda:


قَالَ أَبُو عَلِيٍّ بنُ البَنَّاء: حَكَى عَلِيُّ بنُ الحُسَيْنِ العُكْبَرِيُّ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا مَسْعُوْد أَحْمَدَ بنَ مُحَمَّدٍ البَجَلِيَّ قَالَ:دَخَلَ ابْنُ فُوْرَك عَلَى السُّلْطَان مَحْمُوْد، فَقَالَ: لاَ يَجُوْزُ أَنْ يُوصف اللهُ بِالفوقيَّة لأَنَّ لاَزمَ ذَلِكَ وَصفُه بِالتّحتيَّة، فَمَنْ جَازَ أَنْ يَكُوْنَ لَهُ فَوْقٌ جَازَ أَنْ يَكُوْنَ لَهُ تَحْتٌ.فَقَالَ السُّلْطَانُ: مَا أَنَا وَصفتُه حَتَّى يلزمَنِي، بَلْ هُوَ وَصفَ نَفْسَه.فَبُهِتَ ابْن فُوْرَك، فَلَمَّا خَرَجَ مِنْ عِنْدِهِ مَاتَ.فيُقَالُ: انْشَقَّت مرَارَتُه.

(…) İbn Furek, Sultan Mahmud’un yanına girmiş ve şöyle demiştir: Allah’ın fevkiyyet (yukarda olmak) ile vasıflanması caiz değildir. Zira bu, Onun tahtiyet yani aşağıda olmakla da vasıflanmasını gerekli kılar. Çünkü yukarda olması mümkün olan şeyin, aşağıda olması da mümkündür. Sultan ise cevaben dedi ki: Onu vasfeden ben değilim ki böyle demem gerekli olsun, bilakis O, kendisini vasfetmiştir. İbn Furek, şaşırıp kaldı. Onun yanından çıktığında ölüverdi. Ödünün patladığı da söylenmiştir. (Siyeru Alamin Nübela, 17/487)

[Bu iki naklin tercümesi ve kaynaklarını biz ekledik. Tevhid Ehli)

Anlamadiğim şudur: Ibn Furek "Müşkil el-Hadis" (S. 80) kitapinda şunu söyliyor:

واعلـم أَنَّا إذا قلنا إن الله عزّ وجل فوق ما خلق لـم يُرْجَعْ به إلى فوقية المكان والارتفاع على الأمكنة بالـمسافة والإشراف عليها بالـمماسة لشىء منها

“Bil ki biz Allah Azze ve Celle, yarattıklarının üzerindedir derken bu, mekan olarak fevkiyet (yukarıda olmak)  ve de sair mekanlar üzerindeki mesafe ve onların üzerinde olmak, bunlardan herhangi birisine temas etmek manasında ele alınamaz.”
(Tercüme bize aittir. Tevhid Ehli)

Ve Zehebi el-Uluvv kitapinda Ibn Furek'in I'tikadi konusunda:
ابْن فورك
558 - قَالَ الإِمَام الْعَلامَة أَبُو بكر بن مُحَمَّد بن الْحسن بن فورك فِيمَا نَقله عَن تِلْمِيذه الإِمَام أَبُو بكر الْبَيْهَقِيّ فِي كتاب الإسماء وَالصِّفَات أَنه قَالَ اسْتَوَى بِمَعْنى علا وَقَالَ فِي قَوْله {أَأَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَاء} أَي من فَوق السَّمَاء ثمَّ احْتج الْبَيْهَقِيّ لذَلِك بقول النَّبِي صلى الله عَلَيْهِ وَسلم الَّذِي قدمْنَاهُ لسعد لقد حكمت فيهم بِحكم الله الَّذِي يحكم بِهِ فَوق سبع سموات وَبقول ابْن عَبَّاس إِن بَين السَّمَاءِ السَّابِعَةِ إِلَى كُرْسِيِّهِ سَبْعَةَ آلافِ نُورٍ وَهُوَ فَوْقَ ذَلِكَ // كَانَ ابْن فورك شيخ أهل خُرَاسَان فِي النّظر وَالْكَلَام وَالْأُصُول ألف قَرِيبا من مائَة مُصَنف وَحدث عَن أبي مُحَمَّد بن فَارس الْأَصْبَهَانِيّ ب مُسْند الطَّيَالِسِيّ توفّي سنة سِتّ وَأَرْبَعمِائَة

“İbn Fûrek (?-406)
312- İmâm, büyük ilim adamı Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Fûrek öğrencisi İmam Ebû Bekr el-Beyhakî’nin kendisinden -el-Esmâ ve’s-Sıfât’da- naklettiğine göre şöyle demektedir: “İstivâ etti” yükseldi, anlamındadır. Yüce Allah’ın: “Gökte olanın… dan emin mi oldunuz” buyruğunu da göğün üstünde olanın… dan emin mi oldunuz, diye açıklamıştır.”

Bundan sonra Beyhakî buna Peygamber sallallâhu aleyhi ve sellem’in daha önce kaydettiğimiz Sa’d’e söylediği şu sözlerini delil göstermektedir: “Andolsun yedi semânın üstünde olanın verdiği hüküm olan Allah’ın hükmü ile hükmettin.”
İbn Abbâs’ın: “Yedinci semâ ile onun kürsîsi arasında yedi bin nur vardır ve o bunun üstündedir” sözünü de delil göstermiştir.
İbn Fûrek nazar (aklî ilimler, kıyâs), kelam ve usûl alanında Horasanlıların şeyhi idi. Yüze yakın eser telif etmiş olup, Müsnedü’t-Tayâlisi’yi Muhammed b. Fâris el-Asbahânî’den diye tahdis etmiştir. 406 yılında vefat etmiştir.” (el-Uluvv, sf 237 Kaynak bizim tarafımızdan eklenmiştir. Tevhid Ehli)

Bismillahirrahmanirrahim,

Şimdi, Eşari kelamcılarının önde gelenlerinden olan ve tıpkı öğrencisi Beyheki gibi hadis ehlinin metoduyla Eşari metodunu birbirine karıştırıp harmanlamasıyla tanınan İbn Furek, sizin yukarda bir kısmını nakletmiş olduğunuz Müşkil’ul Hadis adlı eserindeki kavlinde şöyle demektedir:

وَاعْلَم أَنا إِذا قُلْنَا إِن الله عز وَجل فَوق مَا خلق لم يرجع بِهِ إِلَى فوقية الْمَكَان والإرتفاع على الْأَمْكِنَة بالمسافة والإشراف عَلَيْهَا بالممارسة لشَيْء مِنْهَا بل قَوْلنَا إِنَّه فَوْقهَا يحْتَمل وَجْهَيْن
أَحدهمَا أَنه يُرَاد بِهِ أَنه قاهر لَهَا مستول عَلَيْهَا إِثْبَاتًا لإحاطة قدرته بهَا وشمول قهره لَهَا وَكَونهَا تَحت تَدْبيره جَارِيَة على حسب علمه ومشيئته
وَالْوَجْه الثَّانِي أَن يُرَاد أَنه فَوْقهَا على معنى أَنه مباين لَهَا بِالصّفةِ والنعت وَأَن مَا يجوز على المحدثات من الْعَيْب وَالنَّقْص وَالْعجز والآفة وَالْحَاجة لَا يَصح شَيْء من ذَلِك عَلَيْهِ ولايجوز وَصفه بِهِ وَهَذَا أَيْضا مُتَعَارَف فِي اللُّغَة أَن يُقَال فلَان فَوق فلَان وَيُرَاد بذلك رفْعَة الْمرتبَة والمنزلة وَالله عز وَجل فَوق خلقه على الْوَجْهَيْنِ جَمِيعًا
وَإِنَّمَا يمْتَنع الْوَجْه الثَّالِث وَهُوَ أَن يكون على معنى التحيز فِي جِهَة الإختصاص ببقعه دون بقْعَة

“Bil ki biz Allah Azze ve Celle, yarattıklarının üzerindedir derken bu, mekan olarak fevkiyet (yukarıda olmak)  ve de sair mekanlar üzerindeki mesafe ve onların üzerinde olmak, bunlardan herhangi birisini yapmak manasında ele alınamaz. Bilakis O, (mahlukatın) üzerindedir sözümüz, iki türlü yorumlanır:

Birincisi; bununla Onun kudretinin onları kuşattığını, kahr u galebesinin onlara da şamil olduğunu , onların Onun kendi ilmine ve dilemesine göre cereyan eden tedbir ve idaresi altında olduğunu isbat etme amacıyla Onun, onların üzerinde kahir (galip), onları istila etmiş (hakimiyeti altına almış) olduğu murad edilir.

İkincisi; Onun, sıfat ve özellikler bakımından onlardan ayrı oluşu manasında onların üzerinde olduğu ve muhdes (sonradan olan) varlıklarda bulunması caiz olan ayıp, noksanlık, acziyet, afet ve ihtiyaçtan hiç birinin Onun hakkında geçerli olmadığı ve bunlardan hiç birisiyle vasıflanmasının caiz olmadığı murad edilir. Falan kişi filan kişinin üzerindedir denilip bununla mertebe ve makam olarak yükseklik murad edilmesi, aynı zamanda dilde de bilinen bir şeydir. Allah Azze ve Celle, bu iki yönden de mahlukatının üzerindedir.

Üçüncü türden açıklama ise imkansız bir şeydir ki bu da (fevkiyyetin/yukarıda olmanın) bir yerin dışında başka bir yere tahsis etme açısından tahayyüz (yani mekan edinme) manasında olmasıdır.” (İbn Furek, Müşkil’ul Hadis ve Beyanuhu, sf 173-174)

Sizin naklettiğiniz sözleriyle bunlar arasında sanırım nüsha farklılığı vb’den kaynaklanan az bir fark bulunmaktadır. Açıkça görüldüğü üzere İbn Furek, Allahu Teala’nın fevkiyetinin yani mahlukatının yukarısında, üzerinde olmasının ancak sıfatları bakımından ve mahlukatının idaresini elinde bulundurması bakımından olduğunu kabul etmekte, Ehli sünnetin kabul ettiği şekliyle Zatıyla mahlukatının üzerinde olması manasındaki bir fevkiyyeti (yukarda olmayı) ise kabul etmemektedir.

Beyheki’nin ondan naklettiklerine gelince; Beyheki üstadı İbn Furek’in sözlerini nakletmeden önce Ebu’l Hasen Ali et-Taberi gibi bazı Eşarilerin istiva hakkındaki görüşlerini zikretmektedir. Buna göre;

وَالْقَدِيمُ سُبْحَانَهُ عَالٍ عَلَى عَرْشِهِ لَا قَاعِدٌ وَلَا قَائِمٌ وَلَا مُمَاسٌّ وَلَا مُبَايَنٌ عَنِ الْعَرْشِ، يُرِيدُ بِهِ: مُبَايَنَةَ الذَّاتِ الَّتِي هِيَ بِمَعْنَى الِاعْتِزَالِ أَوِ التَّبَاعُدِ، لِأَنَّ الْمُمَاسَّةَ وَالْمُبَايَنَةَ الَّتِي هِيَ ضِدُّهَا، وَالْقِيَامُ وَالْقُعُودُ مِنْ أَوْصَافِ الْأَجْسَامِ، وَاللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ أَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ، فَلَا يَجُوزُ عَلَيْهِ مَا يَجُوزُ عَلَى الْأَجْسَامِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى.

“El-Kadim (Öncesi olmayan) Subhanehu, Arşın üzerine yükselmiştir. O ne oturmaktadır, ne kalkmaktadır, ne temas etmektedir ne de Arş’tan ayrıdır. (Beyheki diyor ki) O, bununla ayrılma ve uzaklaşma manasındaki zati ayrılığı kasdetmektedir. Zira, birbirlerinin zıddı olan temas ve ayrılık ve de ayakta durma ve oturma, cisimlerin vasıflarındandır. Allah Azze ve Celle, Tektir, Sameddir, doğurmamıştır, doğrulmamıştır, hiçbir şey de Ona denk olmamıştır. Şu halde cisimler için caiz olan şeyler Onun hakkında caiz olmaz. (Tebareke ve Teala)”

Böylece anlaşılıyor ki Eşarilerden bazıları istiva’nın yükseklik manasına geldiğini kabul etmekle beraber bunun oturmaktan, temastan vs’den hali bir istiva olduğunu söylemişlerdir. Halbuki istivanın oturma manasına geldiği hususu hadislerde ve selefin asarında sabit olan bir şeydir. Diğerlerinin ise reddi ve kabulü hakkında bir haber gelmediği için bu konulara girmek doğru olmaz.

Beyheki, bunun ardından İbn Furek’in kavlini şöyle aktarmaktadır:

وَحَكَى الْأُسْتَاذُ أَبُو بَكْرِ بْنُ فُورَكٍ هَذِهِ الطَّرِيقَةَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ قَالَ: اسْتَوَى بِمَعْنَى: عَلَا، ثُمَّ قَالَ: وَلَا يُرِيدُ بِذَلِكَ عُلُوًّا بِالْمَسَافَةِ وَالتَّحَيُّزِ وَالْكَوْنِ فِي مَكَانٍ مُتَمَكِّنًا فِيهِ، وَلَكِنْ يُرِيدُ مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: {أَأَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَاءِ} [الملك: 16] أَيْ: مَنْ فَوْقَهَا عَلَى مَعْنَى نَفْيِ الْحَدِّ عَنْهُ، وَأَنَّهُ لَيْسَ مِمَّا يَحْوِيهِ طَبَقٌ أَوْ يُحِيطُ بِهِ قُطْرٌ، وَوُصِفَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى بِذَلِكَ بِطَرِيقَةِ الْخَبَرِ، فَلَا نَتَعَدَّى مَا وَرَدَ بِهِ الْخَبَرُ. قُلْتُ: وَهُوَ عَلَى هَذِهِ الطَّرِيقَةِ مِنْ صِفَاتِ الذَّاتِ، وَكَلِمَةُ ثُمَّ تَعَلَّقَتْ بِالْمُسْتَوى عَلَيْهِ، لَا بِالِاسْتِوَاءِ

“Üstad Ebubekr İbn Furek, bu görüşü bazı arkadaşlarımızdan nakletmiş ve şöyle dediklerini aktarmıştır: İstiva etti, yükseldi demektir. Sonra şöyle demiştir: Bununla mesafe, yer edinme, bir mekanda bulunma, orada yerleşme manasındaki bir yüksekliği kasdetmemektedir. Lakin o, Allah Azze ve Celle’nin ‘Gökte olanın (sizi yerin dibine geçirmeyeceğinden) emin mi oldunuz?’ (Mülk: 16-17) manasını yani Ondan haddi/sınırı nefyetmek ve Onu herhangi bir tabakanın veya bölgenin içine almadığı manasında ‘Göğün üstünde olanın’ manasını kasdetmiştir. Allah Subhanehu ve Teala, haber vasıtasıyla bununla vasıflanır. Şu halde haberin geldiği şeklin ötesine geçmemek gerekir. (Beyheki diyor ki) Derim ki: bu anlayışa göre istiva, zati sıfatlardan olmaktadır.” (el-Esma ve’s Sifat, 2/309)

Böylece İbn Furek’in istiva’yı yükseklik manasında kabul etmesinin selefin yoluyla aynı tarzda olmadığı ortaya çıkmaktadır. Çünkü selef, Allahu Teala’nın Arşın üzerinde olduğunu, Allah hakkında –hadislerde geçtiği üzere- ‘nerede’ şeklinde mekan sorulabileceğini ve bunun da cevabının cariye hadisinde geçtiği üzere ‘Semadadır’ şeklinde olacağını kabul etmektedir. Yani Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Allahu Teala’nın mekanından sormuş, cariye de Onun mekanının göklerin üstü olduğunu söylemiştir. Ehli sünnet, diğer bidat ehlinin zıddına sıfat bakımından uluvv ve fevkiyeti yani yüksekliği Allah hakkında kabul ettikleri gibi mekan anlamında yüksekliği de kabul etmişlerdir. İbn Furek ise bu ikincisini kabul etmeyerek bidat ehline muvafakat etmiştir. İbn Furek’in Onun göklerin içinde olması manasına gelmediğini söylemesi doğrudur. Bu manadaki bir mekan Allah’tan nefyedilir, ancak Arşın üzerisi ve mahlukattan ayrı bir yerde oluşu manasında mekan Ondan nefyedilemez. İbn Furek, selefin kabul ettiğinin tersine Arş’ın üzerinde olmasının Allah’ı mahlukattan ayıran bir sınır olduğunu da kabul etmemiştir. Ayrıca istivayı fiili sıfatlardan değil de zati sıfatlardan sayması da hatadır. Bu da Eşari usulünden kaynaklanmaktadır, zira onlar fiili sıfatları Allah hakkında hulul-u havadis dedikleri sonradan olan şeylerin Ona dahil olmasını gerektirdiği gerekçesiyle reddederler. İbn Furek, bütün bu hususlarda selefe muhaliftir ve aynı eserinde cariye hadisine birbirinden uzak teviller getirerek Rasul (sallallahu aleyhi ve sellem)’in sorduğu ‘Eynellah/Allah nerede?” sorusunun mekana yönelik olmadığını isbatlamaya çalışmaktadır. (Müşkil’ul Hadis, sf 158 ve devamı) Zaten onun bu kitabı, bilhassa bu türden sıfat hadislerine yaptığı birbirinden fasit tevillerle doludur.

Zehebi’nin de işaret ettiği gibi, Beyheki üstadı İbn Furek’in kavlini naklettikten birkaç sayfa sonra Allahu Teala’nın yedi kat göğün fevkinde (üstünde) olduğunu ifade eden hadisleri nakletmiştir ki bunların hepsi İbn Furek’in yukarda nakletmiş olduğumuz fevkiyyeti sıfatları yönünden üstünlük olarak açıklayan tevillerini iptal etmektedir. Çünkü fevkiyetten maksad sıfat ve kahr u galebe bakımından üstünlük olsaydı göklerin üstünde, Arşın üzerinde olduğunu zikretmenin bir anlamı olmazdı. Zira Allah, onun zikrettiği bu yönlerden sadece Arş ve semavatın değil bütün mahlukatın üstündedir. Onun Arş’ın ve yedi kat semanın üstünde olarak nitelenmesi bu fevkiyyetin mekan bakımından bir yüksekliği ifade ettiğini gösterir.

Zehebi’nin onun sözlerini nakletmesine gelince; Zehebi’nin el-Uluvv ve el-Arş gibi kitaplarındaki gayesi seleften başlayarak kendi dönemine kadar Allahu Teala’nın uluvv sıfatını, Onun Arşın üzerinde olduğunu kabul eden bütün alimlerin görüşlerini bir araya getirmektir. Bunlar arasında Eşari olanlar da vardır. İmam Zehebi, sözkonusu eseri kendi dönemindeki Eşarilere reddiye olarak yazmıştır. Zira o dönemki Eşariler, tıpkı günümüzdekiler gibi uluvv sıfatını hiçbir şekilde kabul etmemekte ve ‘Allah göktedir’ ‘Arşın üzerindedir.’ Gibi lafızları şiddetle inkar etmekteydi. Halbuki Eşari başta olmak üzere ilk dönem Eşari uleması, bu hususta Ehli sünnete muvafıktırlar, lakin mekanı, istikrarı (yerleşmeyi), oturmayı vs inkar ederek; teması nefyetme gibi selefin dalmadığı konulara dalarak istiva sıfatının içini boşaltmışlardır, bu ayrı bir konudur. Ama her halükarda Allah’ın göklerin üstünde olduğunu en azından günümüzdekiler gibi açıktan inkar etmemişlerdi. İşte İbn Furek, Beyheki ve emsalinin selefle birebir aynı manada olmasa bile uluvv sıfatını kabul etmeleri müteahhirun Eşarilerinin kendi imamlarına dahi muhalefet ettiklerini gösterir. Zehebi’nin bu tarz alimlerin kavillerini zikretmesi bu ve benzeri sebeblerden kaynaklanabilir.

İbn Teymiye’ye gelince; O, sizin de yukarda bahsettiğiniz gibi İbn Furek’in Gazneli Mahmud’un huzurunda yaptığı münazarayı ve Allah’ın fevkiyetini reddedişini nakletmiş, ardından şöyle demiştir:

مع أن المعروف عن أبي بكر بن فورك هو ما عليه الأشعري وأئمة أصحابه من إثبات أن الله فوق العرش كما ذكر ذلك في غير موضع من كتبه وحكاه عن الأشعري وابن كلاب وارتضاه وذكر البيهقي عنه في كتاب الصفات أنه قال استوى بمعنى علا وقال في قوله أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء [الملك 16 أي من فوق السماء

“Bununla beraber, İbn Furek hakkında meşhur olan, Allah’ın Arşın üzerinde olduğunu kabul etme hususunda onun Eşari ve ashabının önde gelenlerinin yolu üzere olduğu yönündedir. Nitekim o, bunu kitaplarının bir çok yerinde zikretmiş ve de Eşari’den ve İbn Küllab’tan beğenerek nakletmiştir. Beyheki de ‘Kitab’us Sifat’da onun istiva etti, yükseldi manasına gelir, dediğini; keza ‘Gökte olandan … emin mi oldunuz’ kavlinin ‘göğün üstünde olan’ manasına geldiğini söylediğini nakletmiştir.” (Beyanu Telbisil Cehmiyye, 4/274-276)

Bununla alakalı söylenecek şey de az önce Zehebi’nin kavli hakkında söyleyeceklerimizin aynısıdır. Yani İbn Furek, her ne kadar işin tafsilatında Ehli sünnete muhalif olsa da Allahu Teala’nın Arşın üzerinde olduğunu genel manada kabul etmesi bakımından Ehli sünnete muvafıktır. Bu da bir kimsenin Allah, Arşın üzerindedir veya semadadır demiş olmasının uluvv konusunda  Ehli sünnete tam muvafık olduğu anlamına gelmediğini gösteren bir misaldir. Zira nassları tasdik etmiş olmak için bunu söyleyip içini farklı dolduruyor olabilir, o yüzden bilhassa halef ulemasından olup bu tarz sözleri olanların görüşlerini tam olarak tahkik etmek gerekir. Vallahu a’lem.

[Al-Qassab]

İmam Darakutni'nin Eşari Kelamcısı Bakillani'yi Övmesi Hakkında:

Merhaba,

şimdiye kadar faydalı cevap'lar icin teşekkürler.

Son olan sorum:

Imam ez-Zehebi "Siyeru Alamin Nübela'sında" (17/558) şunu naklediyor:

وقد مدح إسماعيل بن سعيد النحوي أبا ذر بقصيدة  قال أبو الوليد الباجي في كتاب اختصار فرق الفقهاء من تأليفه في ذكر القاضي ابن الباقلاني لقد أخبرني الشيخ أبو ذر وكان يميل إلى مذهبه فسألته من أين لك هذا قال إني كنت ماشيا ببغداد مع الحافظ الدارقطني فلقينا أبا بكر بن الطيب فالتزمه الشيخ أبو الحسن وقبل وجهه وعينيه فلما فارقناه قلت له من هذا الذي صنعت به ما لم أعتقد أنك تصنعه وأنت إمام وقتك فقال هذا إمام المسلمين والذاب عن الدين هذا القاضي أبو بكر محمد بن الطيب قال أبو ذر فمن ذلك الوقت تكررت إليه مع أبي كل بلد دخلته من بلاد خراسان وغيرها لا يشار فيها إلى أحد من أهل السنة إلا من كان على مذهبه وطريقه

Yani Imam ed-Darakutni Imam el-Bakillani'yi: "Müslüman'larin Imam'i ve Din'i savunan (هذا إمام المسلمين والذاب عن الدين)" olarak öviyor. Bu övgü nasıl anlaşılmalı gerek? Çünkü Eş'ari'ler bu övgü'yü Mezhep'leri icin kulaniyorlar.

[Tevhid Ehli]

Bismillahirrahmanirrahim. Öncelikle size bu tür nakillerin bizzat kaynağına inerek araştırma yapmanızı tavsiye ediyoruz. Çünkü –aşağıda görüleceği üzere- kaynağın kendisine gittiğinizde meselenin cevabı da aynı yerde bulunabilmektedir. Arapça nakiller attığınıza göre bunu yapabilme kudretine de sahip olabilirsiniz veya en azından bunları gündeme getirenlerden sözkonusu nakillerin siyak sibakını, öncesini sonrasını talep edebilirsiniz diye düşünüyorum. Şimdi, Zehebi bu bahsettiğiniz yerde bunları nakletmektedir. Bunların hemen ardından yaptığı izah ise meseleye açıklık getirmektedir. Diyor ki:

وَقَدْ مدح إِسْمَاعِيْلُ بنُ سَعِيْدٍ النَّحْوِيُّ أَبَا ذَرٍّ بقصيدَة.
قَالَ أَبُو الوَلِيْدِ البَاجِيُّ فِي كِتَاب (اختصَار فرق الفُقَهَاء) مِنْ تَأْلِيْفه، فِي ذكر القَاضِي ابْنِ البَاقِلاَّنِيّ: لَقَدْ أَخْبَرَنِي الشَّيْخُ أَبُو ذَر وَكَانَ يَمِيلُ إِلَى مَذْهَبِهِ، فَسَأَلْتُهُ: مِنْ أَيْنَ لَكَ هَذَا؟
قَالَ: إِنِّيْ كُنْتُ مَاشياً بِبَغْدَادَ مَعَ الحَافِظ الدَّارَقُطْنِيّ، فَلَقِيْنَا أَبَا بَكْرٍ بنَ الطَّيِّب فَالتزمه الشَّيْخُ أَبُو الحَسَنِ، وَقبَّلَ وَجهَهَ وَعَيْنَيْهِ، فَلَمَّا فَارقنَاهُ، قُلْتُ لَهُ: مَنْ هَذَا الَّذِي صَنَعْتَ بِهِ مَا لَمْ أَعْتَقِدْ أَنَّكَ تَصْنَعُهُ وَأَنْتَ إِمَامُ وَقْتِكَ؟
فَقَالَ: هَذَا إِمَامُ المُسْلِمِيْنَ، وَالذَّابُّ عَنِ الدِّيْنِ، هَذَا القَاضِي أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بنُ الطَّيِّب.
قَالَ أَبُو ذَر: فَمِنْ ذَلِكَ الوَقْت تَكَرَّرْتُ إِلَيْهِ مَعَ أَبِي، كُلُّ بَلَد دَخَلْتُهُ مِنْ بلاَد خُرَاسَان وَغيرِهَا لاَ يُشَارُ فِيْهَا إِلَى أَحدٍ مِنْ أَهْلِ السُّنَّة إِلاَّ مَنْ كَانَ عَلَى مَذْهَبِهِ وَطَرِيْقِهِ.

“İsmail bin Said en-Nahvi, bir kasideyle Ebu Zerr’i (el-Herevi’yi ) methetmiştir. Ebu’l Velid el Baci ise ‘İhtisar’u Firak’il Fukaha’ adıyla telif ettiği kitabında Kadı İbn’ul Bakillani’den bahsederken şöyle demiştir:

Şeyh Ebu Zerr (el-Herevi), Bakillani’nin mezhebine meyilli olduğunu bildirdi. Ben ona, bu nerden icab etti, diye sorunca şöyle dedi: Ben, bir gün Bağdad’da Hafız Darakutni ile birlikte yürüyordum. Ebubekr bin Tayyib (el-Bakillani) ile karşılaştık. Şeyh Ebu’l Hasen ed-Darakutni, ona sarıldı ve de yüzünden ve gözünden öptü. Ayrıldığımızda ona dedim ki: Sen, kendi zamanının imamı olduğun halde yapacağını hiç ummadığım şu hareketi yaptığın bu kişi kimdir? Dedi ki: Bu, Müslümanların imamıdır, dinin savunucusudur. Bu, Kadi Ebubekr Muhammed bin Tayyib’tir.

Ebu Zerr diyor ki: O zamandan itibaren, babamla beraber defalarca onun yanına gittim. Horasan ve başka beldelerden gittiğim her yerde Ehli sünnetten olduğu belirtilen herkesin ancak onun yolu ve mezhebi üzere olduğunu gördüm.”

Ardından devamla şöyle demektedir:

قُلْتُ: هُوَ الَّذِي كَانَ بِبَغْدَادَ يُنَاظِرُ، عَنِ السُّنَّة وَطَرِيْقَةِ الحَدِيْث بِالجَدَلِ وَالبُرْهَانِ، وَبَالحضرَةِ رُؤُوْسُ المُعْتَزِلَةِ وَالرَّافِضَةِ وَالقَدَرِيَّة وَأَلوَانِ البِدَع، وَلهُم دَوْلَةٌ وَظُهورٌ بِالدَّوْلَة البُوَيْهِيَّة، وَكَانَ يَرُدُّ عَلَى الكَرَّامِيَّة، وَينصُرُ الحَنَابِلَةَ عَلَيْهِم، وبَيْنَهُ وَبَيْنَ أَهْل الحَدِيْث عَامِرٌ، وَإِنْ كَانُوا قَدْ يَخْتَلِفُون فِي مَسَائِل دقيقَة، فلهَذَا عَامَلَه الدَّارَقُطْنِيُّ بِالاحْتِرَام، وَقَدْ أَلَّفَ كِتَاباً سَمَّاهُ: (الإِبَانَة) ، يَقُوْلُ فِيْهِ: فَإِن قِيْلَ: فَمَا الدَّلِيْلُ عَلَى أَنَّ للهِ وَجهاً وَيداً؟
قَالَ قَوْله: {وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ} [الرَّحْمَن:27] وَقوله: {مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ} [ص:75] فَأَثبت تَعَالَى لِنَفْسِهِ وَجهاً وَيداً.
إِلَى أَنْ قَالَ: فَإِن قِيْلَ: فَهَلْ تقولُوْنَ: إِنَّهُ فِي كُلِّ مَكَان؟
قِيْلَ: مَعَاذَ اللهِ بَلْ هُوَ مُسْتَوٍ عَلَى عَرْشِهِ كَمَا أَخْبَرَ فِي كِتَابِهِ.
إِلَى أَنْ قَالَ: وَصِفَاتُ ذَاتِهِ الَّتِي لَمْ يَزَلْ وَلاَ يزَالُ مَوْصُوَفاً بِهَا: الحَيَاةُ وَالعِلْمُ وَالقُدرَةُ وَالسَّمْعُ وَالبَصَرُ وَالكَلاَمُ وَالإِرَادَةُ وَالوَجْهُ وَاليدَانِ وَالعينَانِ وَالغضبُ وَالرِّضَى، فَهَذَا نَصُّ كَلاَمه.
وَقَالَ نحوَهُ فِي كِتَاب (التَّمهيد) لَهُ، وَفِي كِتَاب (الذَّبِّ عَنِ الأَشْعَرِيِّ) . وَقَالَ: قَدْ بَيِّناً دينَ الأُمَّة وَأَهْلِ السُّنَّة أَنَّ هَذِهِ الصِّفَات تُمَرُّ كَمَا جَاءت بِغَيْر تكييفٍ وَلاَ تحَدِيْدٍ وَلاَ تجنيسٍ وَلاَ تصويرٍ.
قُلْتُ: فَهَذَا المنهجُ هُوَ طريقَةُ السَّلَف، وَهُوَ الَّذِي أَوضحه أَبُو الحَسَنِ وَأَصْحَابُه، وَهُوَ التَسْلِيمُ لنُصُوص الكِتَاب وَالسُّنَّة، وَبِهِ قَالَ ابْنُ البَاقِلاَّنِيّ، وَابْنُ فُوْرَك، وَالكِبَارُ إِلَى زَمَن أَبِي المعَالِي، ثُمَّ زَمَنِ الشَّيْخ أَبِي حَامِدٍ، فَوَقَعَ اختلاَفٌ وَأَلْوَانٌ، نَسْأَلُ اللهَ العَفْوَ.

“Derim ki: O (yani Bakillani) Bağdad’da sünneti ve hadis (ehlinin) yolunu müdafaa için, Mutezile, Rafiziler, Kaderiyye ve türlü renkte bidat ehlinin liderlerinin huzurunda cedel ve burhan yoluyla münazara eden kişiydi. Onlar, Buveyhiler devletiyle beraber bir güce ve galibiyete kavuşmuşlardı. Yine Bakillani, Kerramilere reddiyede bulunuyor ve onlara karşı Hanbelilere destek oluyordu. Bazı ince meselelerde ihtilaf etmiş olsalar da onunla hadis ehli arasında bir yakınlık vardı. İşte bundan dolayı Darakutni ona hürmetle muamele etmiştir.

Bakillani, “el-İbane” adlı bir kitap telif etmiş ve orada şöyle demiştir:

‘Eğer denilirse ki: Allah’ın yüzü ve eli olduğuna dair delil nedir? (Bunun delili Allahu Teala’nın) şu kavlidir: ‘Rabbinin vechi/yüzü baki kalır’ (Rahman: 27) ve yine şu kavlidir: ‘İki elimle yarattığıma seni secde etmekten alıkoyan şey nedir?’ (Sad: 75) Böylece Allahu Teala kendisi için yüz ve el isbat etmiş olmaktadır.’

Sonra şöyle demiştir:

‘Eğer denilirse ki: Siz Onun, her yerde mi olduğunu söylüyorsunuz? Şöyle denilir: Allah’a sığınırım, bilakis O, kitabında haber verdiği gibi Arşına istiva etmiş haldedir.’

Sonra da şöyle demiştir:

‘Onun daima mevsuf bulunduğu ve mevsuf bulunacağı zatına ait sıfatları şunlardır: Hayat, ilim, kudret, işitme, görme, kelam (konuşma), irade, vech (yüz), iki el, iki göz, gazab, rıza…’

İşte bunlar onun açık sözleridir. Et-Temhid kitabında ve ez-Zibbu an’il Eşari (Eşari müdafaası) kitabında da benzeri şeyleri dile getirmiştir. Şöyle demektedir:

‘Biz ümmetin ve Ehli sünnetin dininin bu sıfatları keyfiyet vermeden, sınırlandırmadan, benzetmeden ve tasvir etmeden geldikleri gibi kabul etmek olduğunu açıkladık.’

(Zehebi diyor ki) Derim ki: İşte bu menhec, selefin yolunun bizzat kendisidir. Ebu’l Hasen (el-Eşari) ve ashabının açıkladıkları yol da budur yani Kitap ve sünnetin nasslarına teslim olmaktır. Bakillani, İbn Furek ve diğer (Eşari) büyükler de ta ki Ebu’l Meali (el-Cüveyni) zamanına, ondan sonra da Şeyh Ebu Hamid (el-Gazali) zamanına kadar böyle demişlerdir. Daha sonra ihtilaf ve farklılıklar ortaya çıktı. Allah’tan af dileriz. ”

Ardından Ebu Zer el Herevi’ye neden Eşari mezhebine geçtiği sorulduğunda yukardaki kıssayı naklettiğine dair başka bir rivayet aktarmaktadır. Buna göre Darakutni’nin Bakillani’ye olan teveccühünü görünce Eşari mezhebine meyletmiştir.

Zehebi, bütün bunları sizin nakilde bulunduğunuz yerin devamında zikretmektedir. Böylece anlaşılıyor ki meşhur muhaddis İmam Darakutni’nin dönemin Eşari kelamcılarının büyüklerinden olan Bakillani’ye hürmet etmesi, onun –bazı konularda muhalif olsa da- çoğu konuda Ehli sünneti desteklemesinden dolayıdır. Zira o dönem bidat ehlinin, Şia ve Mutezile’nin güç kazandığı zor bir dönemdi. Böyle bir zamanda Ehli sünnetin akidesini batıl ehline karşı müdafaa eden herkes –kendisinin hataları olsa da- övgüyü hak eder. Bu, Ehli sünnetin sahip olduğu adalet vasfından ve herkese hak ettiği oranda sevgi ve buğz göstermesinden kaynaklanır. Eşariler hakkında başka alimlerin de –mesela İbn Teymiye gibi- İslam’a ve sünnete yaptıkları hizmet ve de küfür ve bidat ehline karşı yaptıkları reddiyeler oranında övgüleri vardır. Yani Darakutni’nin Bakillani’ye karşı hürmetkar davranması onun her görüşüne katıldığı anlamına gelmez. Bununla beraber Sahihi Buhari nüshalarını nakleden ravilerden birisi olan Ebu Zer el Herevi’nin bu olaydan sonra Eşariliğe meyletmesinden ötürü muasırlardan bazıları Darakutni’yi tenkid etmişler ve de toplum nezdinde imam ve önder konumda olan kişilerin –belli sebeblerle de olsa- bidat ehline sıcak davranmasının bu türden mahzurlara yol açabileceğini söylemişlerdir. Vallahu a’lem.

Kısacası, Darakutni’nin Bakillani’ye olan desteği nisbi bir destektir, onun bütün görüşlerini desteklediği ve Bakillani’nin her konuda Ehli sünnete muvafık olduğunu göstermez. Bunun, Bakillani’nin batıl görüşlerinin henüz şöhret bulmadığı bir dönemde gerçekleştiği ve Darakutni’nin bidat ehliyle münazaralarından ötürü Bakillani hakkında hüsnü zan ettiği de ileri sürülmüştür. Daha önce İbn Furek meselesinde belirttiğimiz gibi ve Zehebi’nin de ifade ettiği üzere Eşari ve ashabı çoğu konuda hadis ehline yakın bir tutum izlemişler, bazı konularda ise muhalefet etmişlerdir. Cüveyni, Gazali, Razi ve Amidi gibi Eşari kelamcılarının zuhur etmesiyle beraber Eşarilik sünnetten iyice uzaklaşarak bugünkü halini almıştır. Bunu İbn Teymiye de ifade etmiş ve Kuşeyri fitnesi adı verilen olaylar zuhur edene kadar Eşarilerle Hanbelilerin çoğu meselede birlikte hareket ettiklerini bildirmiştir. Darakutni meselesini de o dönemin şartları içerisinde yaşanmış bir olay olarak değerlendirmek gerekir.

İmam Darakutni’nin kelam ehline bakış açısı bellidir. Zehebi, onun hakkında şöyle demiştir:

وَصَحَّ عَنِ الدَّارَقُطْنِيِّ أَنَّهُ قَالَ: مَا شَيْءٌ أَبغضُ إِلَيَّ مِنْ عِلمِ الكَلاَمِ.
قُلْتُ: لَمْ يَدْخلِ الرَّجُلُ أَبداً فِي علمِ الكَلاَمِ وَلاَ الجِدَالِ، وَلاَ خَاضَ فِي ذَلِكَ، بَلْ كَانَ سلفيّاً، سَمِعَ هَذَا القَوْلَ مِنْهُ أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِيُّ.

“Darakutni’nin şöyle dediği ondan sahih olarak gelmiştir: ‘Kelam ilminden daha çok nefret ettiğim bir şey yoktur.’ Derim ki: Bu adam, kelam ilmine ve cidale asla girmemiştir, böyle şeylere de dalmamıştır. Bilakis o, ‘selefidir.’ Bu sözü ondan Ebu Abdirrahman es-Sülemi işitmiştir.” (Siyeru Alamin Nubela, 16/457)

Yine Zehebi, ondan şu şiiri nakletmiştir:

(حَدِيث الشَّفَاعَة عَن أَحْمد ... إِلَى أَحْمد الْمُصْطَفى مُسْنده)
(وَجَاء الحَدِيث بإقعاده ... على الْعَرْش أَيْضا فَلَا نجحده)
(أمروا الحَدِيث على وَجهه ... وَلَا تدْخلُوا فِيهِ مَا يُفْسِدهُ)
(وَلَا تنكروا أَنه قَاعد ... ولاتنكروا أَنه يقعده)

Ahmed’den gelen şefaat hadisi ki,
Onun senedi Ahmed Mustafa (sallallahu aleyhi ve sellem)’ kadar gider,
Yine Onun oturtulması hakkında hadis gelmiştir,
Arşın üzerine ki onu inkar etmeyiz,
Hadisi kendi manası üzere okuyup geçin,
Manasını bozacak şeyleri ona sokmayın,
Onun (Allah’ın) oturduğunu inkar etmeyin,
Onu (sallallahu aleyhi ve sellem) oturtacağını da inkar etmeyin.

Görüldüğü üzere Darakutni, burada Allahu Teala’nın Arşın üzerine oturduğunu ve Rasülünü de (sallallahu aleyhi ve sellem) oraya oturtacağını ifade etmektedir. Zehebi, Darakutni’nin bu şiirini, Ahmed bin Selame-Yahya bin Yunus- Ebu Talib el Uşari-Darakutni senediyle rivayet etmiştir. (el-Uluvv, sf 235; el-Arş, 2/414).)

Ayrıca Darakutni (rh.a) sıfatlar konusunda es-Sifat, en-Nüzul ve Ruyetullah isimli kitapları tasnif etmiş ve Eşarilerin inkar ettiği haberi sıfatlarla alakalı hadisleri naklederek müdafaa etmiştir. Bütün bu naklettiklerimiz Eşari akidesine muhalif şeylerdir. Kısacası Darakutni’nin Eşari olması imkansız bir şeydir. Velev ki Darakutni’nin Eşarileri desteklediği, hatta Eşari olduğu bir an için farz edilse bile bu hiçbir şeyi değiştirmez ve onun bir hatası olarak değerlendirilir. Zira Eşariler, Kitap, sünnet ve selefin icmasına muhalif o kadar çok bidat ihdas etmişlerdir ki bunlardan tevbe etmedikleri müddetçe ne Darakutni’nin ne de başka bir alimin onları tezkiye etmesi onları kurtarmaz. Vesselam.

[EbuMusa90]

Eşarilerde Aklın Nakilden Üstün Tutulması Meselesi:

Merhaba,

(...) Benim sorum - ve site'de bu konu üzeri birşey bulamadim: Eş'ari'ler/Maturidi'ler'de aklın esas oluşu ve naklın üstün ve mertebe oluşu konuyu sunup açıklayabilirmisiniz? Mesela aklın delil oluşturmasi ve naklin yakin oluşturmaması, kanun el-kulli denilen kurulmuş kural gibi.
Misal: Fahreddin er-Razi Ta'sis et-Taqdis'de (sf. 220-221):


الفصل الثاني والثلاثون
في
أن البراهين العقلية إذا صارت معارضة بالظواهر النـقلية
فكيف يكون الحال فيها ؟
اعلم : أن الدلائل القطعية العقلية إذا قامت على ثبوت شيء ، ثم وجدنا أدلة نقلية يشعر ظاهرها بخلاف ذلك . فهناك لا يخلو الحال من أحد أمور أربعة : إما أن يصدق مقتضى العقل والمنطق – فيلزم تصديق النقيضينوهو محال _ وإما أن نبطلها – فيلزم تكذيب النقيضين . وهو محال – (وإما أن نكذب الظواهر النقلية ، ونصدق الظواهر العقلية) وإما أن تصدق الظواهر النقلية وتكذب الظواهر العقلية – وذلك باطل – لأنه لا يمكننا أن نعرف صحة الظواهر النقلية . إلا إذا عرفنا بالدلائل العقلية : إثبات الصانع ، وصفاته ، وكيفية دلالة المعجزة على صدق الرسول وظهور المعجزات على (يد) محمد ولو صار القدح في الدلائل العقلية القطعية ، صار العقل متهماً ، غير مقبول القول ، ولو كان كذلك لخرج عن أن يكون مقبول القول في هذه الأصول . وإذا لم تثبت هذه الأصول ، خرجت الدلائل النقلية عن كونها مفيدة . فثبت : أن القدح في العقل لتصحيح النقل ، يفضي إلى القدح في العقل والنقل معاً . وإنه باطل ز ولما بطلت الأقسام الأربعةلم يبق إلا أ، (يقطع بمقتضى) الدلائل العقلية القاطعة : بأن هذه الدلائل النقليةإما أن يقال أنها غير صحيحة ، أو (يقال : إنها صحيحة) إلا أن المراد منها غير ظواهرها . ثم إن جوزنا التأويل : اشتغلنا على سبيل التبرع بذكر تلك التأويلات على التفصيل . وإن لم تجوز التأويل فوضنا العلم بها إلى الله تعالى . فهذا هو القانون الكلي المرجوع إليه في جميع المتشابهات (وبالله التوفيق)

Teşekkürler.

[Tevhid Ehli]

Bismillahirrahmanirrahim,

Eşari ve Maturidilerdeki fasit usullerden bir tanesi, hatta belki en önemlisi akıl ile nakil yani şeri nasslar çeliştiğinde aklı öne almalarıdır. Öyle ki bu, aslında onların diğer konulardaki fasit mezheplerinin de dayanağını teşkil etmektedir. Onlar sıfatları reddederken ve başka batıllar ihdas ederken hep bu esasa dayanmışlardır. Bu kaide “akıl evveldir, nass onunla müevveldir” şeklinde özetlenmiştir. Yani akıl önce gelir, nass ise akli esaslara göre tevil edilip açıklanır. Bunu ilk önce Mutezile kelamcıları dillendirmiş, bilhassa “İmam’ul Harameyn” lakaplı Cüveyni ve takipçilerinin başlattığı akılcılık cereyanından sonra Eşari ve Maturidi kelamcılarının birçoğu da bu kaideyi kendilerine esas almış ve de sıfat nassları başta olmak üzere bir çok akidevi meseleyi buna göre izah etmeye çalışmışlardır. Buna göre akıl ile nakil çeliştiğinde akıl tercih edilecek ve nakil de tevil edilecektir. Buna dair kelamcıların getirdiği gerekçeler ve Ehli sünnet tarafından bunlara verilen cevaplar, aşağıda inşallah tafsilatıyla gelecektir. Ancak buna verilecek en esaslı cevap aslında akıl ile nakil arasında bir çatışma olmasının imkansız olduğu şeklindedir. Yani akıl ile nakil çatışırsa ne yapmalıyız, sorusu kökten batıl bir sorudur çünkü sarih akıl ile sahih nakil çelişmez. Eğer akli esaslardan birisi, nakille sabit olan hususlardan birisi ile çelişiyor ya da çelişiyormuş gibi görünüyorsa ya o akıl sarih, selim akıl değildir; yani sözkonusu akli kaide; üzerinde bütün temiz fıtrat sahiplerinin ittifak ettiği aklın açık, bedihi hükümlerinden birisi değildir, en fazla bazı kimselerin akli esaslardan kabul ettiği lakin esasında öyle olmayan bir iddiadır; veyahut da nakil sahih değildir. Ya da naklin sözkonusu meseleye delaleti kati değildir. Şeyhulislam İbn Teymiye (rh.a) “Der’u Tearuz’il Akli ve’n Nakl” yani Akıl ve Naklin Çatışmasının İmkansızlığı ismini taşıyan ve 10 cilt olarak basılan hacimli eserinde bu mühim kaideyi ele almakta ve delillendirmektedir. Akıl ile nakil esas itibariyle çelişmediğine göre kelamcıların akıl ile nakil yani sem’i, şer’i deliller çatıştığında ne yapmalı, şeklinde ortaya attıkları problem aslında kelamcıların akliyyat ya da makulat adını verdikleri ve de birçoğunu Yunan felsefesinden aktardıkları felsefi/mantıki kaideleri çeliştiği zaman ne yapacakları manasındadır ve kelamcılar hiç kuşkusuz kendi akli kaidelerini esas alıp, şeriatı da bunlara göre tevil daha doğrusu tahrif cihetine gitmektedirler. Mevzunun özeti bundan ibarettir.
Şimdi, Eşari kelamcılarından buna dair nakilleri ve de Ehli sünnet tarafından bunlara verilen cevapları sunmak istiyorum.

Eşari kelamcılarından Cüveyni (v. 478) el-İrşad adlı eserinin nakli delillerle sabit olan meseleler hakkındaki “Sem’iyyat” bölümünde şöyle demektedir:

اعلموا -وفقكم الله تعالى- أن أصول العقائد تنقسم إلى ما يدرك عقلًا، ولا يسوغ تقدير إدراكه سمعًا، وإلى ما يدرك سمعًا، ولا يتقدر إدراكه عقلًا، وإلى ما يجوز إدراكه سمعًا وعقلًا؛

“Allah sizi muvaffak kılsın, bilin ki Akaid esasları üç kısma ayrılır.
1-   Sadece akılla idrak edilip nass yoluyla idrakine güç yetirilmesi sözkonusu olmayanlar.
2-   Sadece nas yoluyla idrak edilip, akıl yoluyla idrakine güç yetirilemeyenler.
3-   Hem akılla hem de nassla idraki mümkün olanlar.”
Ardından devamla şöyle demektedir:

فإذا ثبتت هذه المقدمة، فيتعين بعدها على كل معتن بالدين واثق بعقله أن ينظر يما تعلقت به الأدلة السمعية؛فإن صادفه غير مستحيل في العقل، وكانت الأدلة السمعية قاطعة في طرقها، لا مجال للاحتمال في ثبوت أصولها ولا في تأويلها، فما هذا سبيله، فلا وجه إلا القطع به. وإن لم تثبت الأدلة السمعية بطرق قاطعة، ولم يكن مضمونها مستحيلًا في العقل، وثبتت أصولها قطعًا، ولكن طريق التأويل يجول فيها؛ فلا سبيل إلى القطع، ولكن المتدين يغلب على ظنه ثبوت ما دل الدليل السمعي على ثبوته وإن لم يكن قاطعًا. وإن كان مضمون الشرع المتصل بنا مخالفًا العقل؛ فهو مردود قطعًا بأن الشرع لا يخالف العقل، ولا يتصور في هذا القسم ثبوت سمع قاطع

“İşte bu mukaddime sabit olduğuna göre bundan sonra dinine özen gösteren ve aklına güvenen herkesin sem’i delillerin yani nasların alakadar olduğu hususlara bakması gerekir. Eğer onların akıl nezdinde imkansız olmadığını, bu sem’i delillerin de geliş yolları itibariyle kat’i olduğunu görürse artık onların asıllarının sabit oluşu hususunda farklı bir ihtimale yer olmadığı gibi tevile de mecal yoktur. Bu yolla gelen her şeyin yolu ancak kesin olarak bunu kabul etmektir. Eğer sem’i deliller kat’i yollarla sabit olmadıysa, ancak muhtevası akıl nezdinde imkansız değilse, dayandığı asıllar da kat’i olarak sabit olduysa, lakin tevil yolu da açık ise bunu kesin olarak kabul etmek doğru olmaz. Ancak dindar kimse, zannı galib yoluyla sem’i delillerin sübütüne delalet ettiği şeyi kat’i olmasa bile kabul eder. Eğer ki bize ulaşan şeriatın muhtevası akla muhalifse, bu kesin olarak reddedilir. Çünkü şeriat akla muhalefet etmez. Bu kısımda kat’i bir sem’i delilin varlığı da tasavvur olunamaz.” (El-İrşad, sf 358- 360)

Cüveyni’nin akılla çelişen kati bir nakil olamayacağı yönündeki sözleri doğru olmakla beraber yine de bütün seçeneklerde esas olarak aklı dayanak edindiği gözden kaçmamaktadır. Çünkü gerek kati yolla gerekse de zan yoluyla sabit olan bütün sem’i delillerin kabulünde aklen imkansız olmamasını esas almaktadır. Burada akıldan kasıd ise kuşkusuz Şeyhulislam İbn Teymiye’nin bahsettiği sarih akıldan ziyade, kelamcıların kendilerine esas aldıkları ve birçoğu Yunan felsefesinden alınmış olan felsefi prensiplerdir.

Ebu Muzaffer es-Sem’ani (v. 489) akidevi konularda aklı esas edinen bidat ehliyle alakalı şöyle demektedir:

وَاعْلَم أَن فصل مَا بَيْننَا وَبَين المبتدعة هُوَ مَسْأَلَة الْعقل فَإِنَّهُم أسسوا دينهم على الْمَعْقُول وَجعلُوا الِاتِّبَاع والمأثور تبعا للمعقول وَأما أهل السّنة قَالُوا الأَصْل الِاتِّبَاع والعقول تبع وَلَو كَانَ أساس الدّين على الْمَعْقُول لاستغنى الْخلق عَن الْوَحْي وَعَن الْأَنْبِيَاء صلوَات الله عَلَيْهِم ولبطل معنى الْأَمر وَالنَّهْي ولقال من شَاءَ مَا شَاءَ
وَلَو كَانَ الدّين بني على الْمَعْقُول وَجب أَلا يجوز للمؤمين أَن يقبلُوا شَيْئا حَتَّى يعقلوا
وَنحن إِذا تدبرنا عَامَّة مَا جَاءَ فِي أَمر الدّين من ذكر صِفَات الله عز وَجل وَمَا تعبد النَّاس بِهِ من اعْتِقَاده وَكَذَلِكَ مَا ظهر بَين الْمُسلمين وتداولوه بَينهم ونقلوه عَن سلفهم إِلَى أَن أسندوه إِلَى رَسُول الله صلى الله عَلَيْهِ وَسلم من ذكر عَذَاب الْقَبْر وسؤال الْملكَيْنِ والحوض وَالْمِيزَان والصراط وصفات الْجنَّة وصفات النَّار وتخليد الْفَرِيقَيْنِ فيهمَا أُمُور لَا ندرك حقائقها بعقولنا وَإِنَّمَا ورد الْأَمر بقبولها وَالْإِيمَان بهَا

“Bil ki, bizimle bidatçılar arasında ayrım noktası akıl meselesidir. Zira onlar, dinlerini akli esaslar üzerine kurmuşlar ve de tabi olmayı ve (dinden) nakledilen şeyleri de akli esaslara tabi kılmışlardır. Ehli sünnet ise şöyle demiştir: Aslolan (nakle) tabi olmaktır, akıl ise (nakli delillerin kendisine tabi olduğu değil) tabi olandır. Eğer dinin esası akıl üzerine bina edilseydi insanların vahye ve peygamberlere –Allahın salatı onların üzerine olsun- ihtiyacı  kalmaz ve de emir ve nehiy de iptal olur, dileyen dilediğini söylerdi.  Eğer din, akli prensipler üzerine bina edilseydi müminlerin ta ki akledene kadar hiçbir şeyi kabul etmelerinin caiz olmaması gerekirdi. Bizler din hususunda gelen şeylerin geneline baktığımızda –Allah Azze ve Celle’nin sıfatları, insanların kendisi vasıtasıyla Allaha ibadet ettikleri itikadları, keza Müslümanlar arasında yayılan ve onların geçmişlerinden naklettikleri ve Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’e dayandırdıkları kabir azabı, (Münker-Nekir denilen) iki meleğin (kabirdeki) sorgusu, Havz, Mizan (tartı), Sırat, Cennetin özellikleri, Cehennemin özellikleri, iki kesimin bunların içinde sonsuza dek kalmaları gibi, bu ikisinde var olan ve aklımızla idrak edemediğimiz nice mesele hakkında kabülüne ve iman edilmesine dair emir gelmiştir.”

Sem’ani (rh.a) devamla şöyle demektedir:

ثمَّ نقُول لهَذَا الْقَائِل الَّذِي يَقُول بني ديننَا على الْعقل وأمرنا باتباعه أخبرنَا إِذا أَتَاك أَمر من الله تَعَالَى يُخَالف عقلك فبأيهما تَأْخُذ بِالَّذِي تعقل أَو بِالَّذِي تُؤمر
فَإِن قَالَ بِالَّذِي أَعقل فقد أَخطَأ وَترك سَبِيل الْإِسْلَام وَإِن قَالَ إِنَّمَا آخذ بِالَّذِي جَاءَ من عِنْد الله فقد ترك قَوْله

“Sonra biz, ‘dinimiz akıl üzere bina edilmiştir, biz de ona uymakla emrolunmuşuz’ diyen kimseye deriz ki: Bize haber ver, sana Allahu Teala’dan aklına uymayan bir emir gelse hangisini alacaksın? Aklına uyanı mı, yoksa emredildiğin şeyi mi? Eğer aklıma uyanı derse hata etmiş  ve İslam yolunu terk etmiş  olur. Allah katından geleni alırım derse kendi sözünü terk etmiş  olur.” (es-Sem’ani, el-İntisar li Ehlil Hadis 82 ve devamı; ayrıca benzeri ifadeler için bkz. Kıvam’us Sunne el Asbahani, el-Hucce fi Beyan’il Mehicce, 1/347-348)

Açıkça anlaşıldığı üzere bu akıl meselesi, Ehli sünnet ile ehli bidat arasında en temel ihtilaf sahasıdır. Mutezile, Rafiziler ve benzeri bidat ehlinin akılcılıktan dolayı Ehli sünnete muhalif olduğu bilinen bir husustur. Öyle ki Ehli sünnetin en temel hadis kaynağı olan Buhari’nin Sahih’i “Vahiy” bölümü ile başlarken, Şia’nın en temel hadis kaynağı olan Kuleyni’nin el-Kafi’si “Akıl” bölümüyle başlamaktadır! Hal böyleyken zamanla Ehli sünnete kendilerini nisbet eden Eşari ve Maturidi gibi fırkalar da bidatçılara tabi olarak aklı esas almaya başlamışlar ve Ehli sünnetin bir çok esasını sırf akli esaslara uymadığı gerekçesiyle inkar ya da tevil etmişlerdir. Mesela, cisim olmayı gerektirdiği, Yaratıcının cisim olmasının ise akla aykırı olduğu gerekçesiyle el, yüz, göz, istiva gibi haberi sıfatların çoğunu tatil ya da tahrif etmeleri gibi. Halbuki bunların cismiyeti ve mahlukata benzemeyi gerektirmesi de onların vehminden ibaret olduğu halde sırf bu vehimden hareketle yüzlerce belki daha fazla sıfat nassını eğip bükmüşlerdir. Bütün bunlar alimin de ifade ettiği gibi sapıklık ve İslam’dan çıkmakla eş anlamlıdır.

Kelamcıların aklı nakilden üstün tuttuklarına dair diğer bir nakil de sizin zikrettiğiniz Fahruddin er Razi’nin sözüdür. O, şöyle diyor:

الْفَصْل الثَّانِي وَالثَّلَاثُونَ فِي أنّ الْبَرَاهِين الْعَقْلِيَّة إِذا صَارَت مُعَارضَة بالظواهر النقلية فَكيف يكون الْحَال فِيهَا؟
اعْلَم أَن الدَّلَائِل القطعية الْعَقْلِيَّة إِذا قَامَت على ثُبُوت شَيْء ثمَّ وجدنَا أَدِلَّة نقلية يشْعر ظَاهرهَا بِخِلَاف ذَلِك فهناك لَا يَخْلُو الْحَال من أحد أُمُور أَرْبَعَة:
1 - إِمَّا أَن يصدق مُقْتَضى الْعقل وَالنَّقْل فَيلْزم تَصْدِيق النقيضين وَهُوَ محَال.
2 - وَإِمَّا أَن يبطلا فَيلْزم تَكْذِيب النقيضين وَهُوَ محَال.
3 - وَإِمَّا أَن يصدق الظَّوَاهِر النقلية ويكذب الظَّوَاهِر الْعَقْلِيَّة وَذَلِكَ بَاطِل.
لِأَنَّهُ لَا يمكننا أَن نَعْرِف صِحَة الظَّوَاهِر النقلية إِلَّا إِذا عرفنَا بالدلائل الْعَقْلِيَّة إِثْبَات الصَّانِع وَصِفَاته وَكَيْفِيَّة دلَالَة المعجزة على صدق الرَّسُول - صلى الله عَلَيْهِ وَسلم - وَظُهُور المعجزات على - مُحَمَّد صلى الله عَلَيْهِ وَسلم -.وَلَو جوّزنا الْقدح فِي الدَّلَائِل الْعَقْلِيَّة القطعية صَار الْعقل مُتَّهمًا غير مَقْبُول القَوْل, وَلَو كَانَ كَذَلِك لخرج أَن يكون مَقْبُول القَوْل فِي هَذِه الْأُصُول, وَإِذا لم تثبت هَذِه الْأُصُول خرجت الدَّلَائِل النقلية عَن كَونهَا مفيدة فَثَبت أَن الْقدح فِي الْعقل لتصحيح النَّقْل يُفْضِي إِلَى الْقدح فِي الْعقل وَالنَّقْل مَعًا, وَأَنه بَاطِل.
وَلما بطلت الْأَقْسَام الْأَرْبَعَة لم يبْق إِلَّا أَن يقطع بِمُقْتَضى الدَّلَائِل الْعَقْلِيَّة القاطعة بِأَن هَذِه الدَّلَائِل النقلية إِمَّا أَن يُقَال: إِنَّهَا غير صَحِيحَة  , أَو يُقَال: إِنَّهَا صَحِيحَة إِلَّا أَن المُرَاد مِنْهَا غير ظواهرها
ثمَّ إِن جوّزنا التَّأْوِيل اشتغلنا على سَبِيل التَّبَرُّع  بِذكر تِلْكَ التأويلات على التَّفْصِيل. وَإِن لم يجز التَّأْوِيل فوّضنا الْعلم بهَا إِلَى الله تَعَالَى. فَهَذَا هُوَ القانون الْكُلِّي المرجوع إِلَيْهِ فِي جَمِيع المتشابهات وبالله التَّوْفِيق".

'32. Fasıl: Akli deliller, nakil yoluyla gelen bilgilerin zahiriyle çeliştiği zaman durum nasıl olur? Bil ki: Katiyet ifade eden akli deliller ile bir şey sabit olur da, şer'i delillerin zahiri (Kur'an-Sünnet) bunun aksini gösterirse, durum şu dört yoldan birisinden ibarettir:
1.'Aklın ve naklin gerektirdiği şeyler hep beraber tasdik edilir.' Bu ise birbiriyle çelişen iki şeyi aynı anda tasdik etmeyi gerektirir ki bu da imkansızdır..
2.'İkisi de iptal edilir.' Bu da birbiriyle çelişen iki şeyi aynı anda yalanlamayı gerektirdiğinden yine imkansızdır.
3.'Naklin zahiri (Kitap-Sünnet) alınır, aklın zahiri reddedilir.' Bu ise batıldır. Çünkü biz aklî delillerle Allah'ı, sıfatlarını, mucizelerin Peygamberin doğruluğuna delil oluşunun ve mucizelerin Rasul (sallallahu aleyhi ve sellem)’in elinde zuhur etmesinin keyfiyetini bilmeseydik; naklin zahirinin doğruluğunu da bilemezdik.

Biz, eğer kat’i olan akli delilleri tenkid etmeye cevaz verirsek akıl, kendisine dayanarak görüş beyan etmenin kabul edilmeyeceği töhmet altındaki bir şey olurdu. Eğer durum böyle olsaydı akıl, bu asıllar hakkında kendisine dayanılarak görüş beyan edilecek bir şey olmaktan çıkardı. Akıl, bu asılları isbat edemeyince de nakli deliller, fayda veren bir şey olmaktan çıkardı. Böylece, nakli doğrulamak için aklı tenkid etmenin hem aklı hem de nakli hep beraber tenkid etmeye yol açacağı sabit olmuştur. Bu ise batıldır.

4.Bu dört madde iptal olduktan sonra tek bir şey kalır ki o da kat’i olan aklî delillerin gereğinin kesin olarak kabulüdür. Bu (akılla çelişen) nakli delillere ise sahih değildir denilir veyahut da bunlar sahihtir, ancak bunların zahiri kastedilmemiştir, denilir. Eğer tevile cevaz veriyorsak, bu tevilleri bütün tafsilatıyla zikretmek için hayrına meşgul oluruz! Yok tevil caiz değilse, bunların ilmini Allahu Teala’ya tefvid yani havale ederiz. İşte bu, bütün müteşabihler hakkında kendisine müracaat edilecek bir kanun-u külli yani genel bir yasadır!” (Te’sis’ut Takdis, 172 – 173)

Görüldüğü üzere Razi, açık bir şekilde şeriatın zahiriyle akli prensipler çeliştiği zaman aklın esas alınacağını, şeri delillerin ise tevil edileceğini ifade etmektedir. Burada kuşkusuz Razi ve emsali bu kaideleri dinden zaruri olarak bilinen açık meselelerde değil de daha ziyade ilahi sıfatlar bahsi gibi birtakım konularda ve de “zahir” olarak ifade edilen delillerde uygulamaktadır. Zahir, usulcüler nezdinde “nass”a göre bir alt mertebededir ve bir sözden ilk anlaşılan mana olup, farklı ihtimallere de gelmesi muhtemel olan sözdür. Nass ise tek manaya gelen kesin ifadedir. Yani Fahruddin Razi gibileri açık nassları değil de daha ihtimalli olduğunu iddia ettikleri ifadeleri, mesela sıfat nasslarını akla göre tevil etmektedir. Lakin bu da batıldır. Çünkü Kuran ve sünnetin zahirinde yani ilk akla gelen manasında küfür olan, akla aykırı olan şeyler bulunamaz. Allah’ın kitabı zahiri küfür ve saçmalık olan bir kitap olmaktan münezzehtir. Eğer Kuran ve sünnetin zahiri yani akla gelen ilk manası küfür ve batıl olsaydı, bunların hidayet kaynağı olma özelliği kalmazdı. Çünkü avam Kuranın ancak zahirine bakar ve kelamcıların yaptığı tevilleri bilmez. Avamdan öte selef dahi bu tevillerden gafil kalmıştır ve iddialarına göre kelamcılar ortaya çıkıp bu sıfatların tevilini haber verene kadar ümmet Kuranın –haşa- küfür olan zahirine yapışmaya devam etmiştir. Bütün bunlardan yüce Şeriatı tenzih eder ve Rabbimizden bu bidatleri ihdas edenlere layık oldukları şekliyle muamele etmesini dileriz.

İbn’ul Kayyim (rh.a) “es-Savaik’ul Mursele” adlı eserinde Razi’nin zikrettiği bu şüpheyi “Batıl Tevil ehlinin kendisi vasıtasıyla dinin bağlarını çözdükleri ve Kur’an’ın hürmetini çiğnedikleri ve de imanın alametlerini mahvettikleri” tağutlardan ikinci tağut olarak zikretmiştir. Ardından bu şüpheye yaklaşık 740 sayfa boyunca 241 vecihten cevap vermiştir. (age 796-1536) Bunlardan sadece bir tanesini zikretmekle yetiniyoruz:

الْوَجْهُ الْأَوَّلُ: أَنَّ هَذَا التَّقْسِيمَ بَاطِلٌ مِنْ أَصْلِهِ، وَالتَّقْسِيمُ الصَّحِيحُ أَنْ يُقَالَ: إِذَا تَعَارَضَ دَلِيلَانِ سَمْعِيَّانِ أَوْ عَقْلِيَّانِ، أَوْ سَمْعِيٌّ وَعَقْلِيٌّ، فَإِمَّا أَنْ يَكُونَا قَطْعِيَّيْنِ، وَإِمَّا أَنْ يَكُونَا ظَنِّيَّيْنِ، وَإِمَّا أَنْ يَكُونَ أَحَدُهُمَا قَطْعِيًّا وَالْآخَرُ ظَنِّيًّا، فَأَمَّا الْقَطْعِيَّانِ فَلَا يُمْكِنُ تَعَارُضُهُمَا فِي الْأَقْسَامِ الثَّلَاثَةِ، لِأَنَّ الدَّلِيلَ الْقَطْعِيَّ هُوَ الَّذِي يَسْتَلْزِمُ مَدْلُولَهُ قَطْعِيًّا، وَلَوْ تَعَارَضَا لَزِمَ الْجَمْعُ بَيْنَ النَّقِيضَيْنِ، وَهَذَا لَا يَشُكُّ فِيهِ أَحَدٌ مِنَ الْعُقَلَاءِ، وَإِنْ كَانَ أَحَدُهُمَا قَطْعِيًّا وَالْآخَرُ ظَنِّيًّا تَعَيَّنَ تَقْدِيمُ الْقَطْعِيِّ، سَوَاءٌ كَانَ عَقْلِيًّا أَوْ سَمْعِيًّا، وَإِنْ كَانَا ظَنِّيَّيْنِ صِرْنَا إِلَى التَّرْجِيحِ وَوَجَبَ تَقْدِيمُ الرَّاجِحِ مِنْهُمَا، وَهَذَا تَقْسِيمٌ رَاجِحٌ مُتَّفَقٌ عَلَى مَضْمُونِهِ بَيْنَ الْعُقَلَاءِ، فَأَمَّا إِثْبَاتُ التَّعَارُضِ بَيْنَ الدَّلِيلِ الْعَقْلِيِّ وَالسَّمْعِيِّ وَالْجَزْمُ بِتَقْدِيمِ الْعَقْلِيِّ مُطْلَقًا فَخَطَأٌ وَاضِحٌ مَعْلُومُ الْفَسَادِ.

“Birinci vecih: Bu taksimat, kökünden batıldır. Doğru taksim ise şöyle denilmesidir: Sem’i (nakli) iki delil yahut da akli iki delil veyahut sem’i bir delil ile akli bir delil çatıştığı zaman bunların ya ikisi de kat’idir ya da ikisi de zannidir veyahut da içlerinden birisi kat’i diğeri de zannidir.

İki kat’i delile gelince; bu zikredilen üç kısımda bunların çatışması mümkün değildir. Zira kat’i delil, medlulünü (delil olduğu şeyi) kat’i olarak gerektiren şeydir. Eğer bunlar (yani iki kat’i delil) çatışırsa bu takdirde birbirine zıt iki şeyi cem etmek gerekir ki bunun batıllığında akıl sahiplerinden hiç kimse şüphe etmez.

Eğer bu delillerden birisi kat’i, diğeri zanni ise ister sem’i ister akli olsun mutlaka kat’i olan delilin öne alınması gerekir.

Eğer delillerin ikisi de zanni ise burada tercihe gideriz ve delillerden hangisi racih ise onun öne alınması vacib olur.

İşte bu, muhtevası hususunda akıl sahipleri arasında ittifak edilen racih (tercih olunan) taksimdir. Akli delil ile sem’i delil arasında çatışma olduğunu kabul edip mutlak olarak akli delilin öne alınacağını ifade etmek ise bozukluğu açıkça bilinen bir hatadır.” (bkz. Muhtasar’us Savaik’ul Mursele, sf 109)

Görüldüğü üzere Razi’nin yaptığı bu taksimat sadece dine değil, aslında akla da muhaliftir. Çünkü akıl herhangi bir delilin tercih edilmesinin veya edilmemesinin sebebi olarak salt akıl kaynaklı ya da nakil kaynaklı olmasını değil, kesin ya da ihtimalli olmasını esas almayı daha uygun görür. Çatışan delillerden birisi zanni diğeri kesin ise hiç şüphesiz kesin olan delil tercih edilecektir. Bu delillerin nakil ya da akıl kaynaklı olmasının bir farkı yoktur.

Razi’nin ileri sürdüğü “akıl, naklin de esasını ve delilini teşkil ettiği için öne alınması gerekir” şüphesine de –büyük oranda üstadı İbn Teymiye’den iktibas ettiği- şu gerekçelerle cevap vermektedir:


لَيْسَ كُلُّ مَا يُعْرَفُ بِالْعَقْلِ يَكُونُ أَصْلًا لِلسَّمْعِ وَدَلِيلًا عَلَى صِحَّتِهِ، فَإِنَّ الْمَعَارِفَ الْعَقْلِيَّةَ أَكْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصَرَ، وَالْعِلْمُ بِصِحَّةِ السَّمْعِ غَايَتُهُ يَتَوَقَّفُ عَلَى مَا بِهِ يُعْلَمُ صِدْقُ الرَّسُولِ مِنَ الْعَقْلِيَّاتِ، وَلَيْسَ كُلُّ الْعُلُومِ الْعَقْلِيَّةِ يُعْلَمُ بِهَا صِدْقُ الرَّسُولِ، بَلْ ذَلِكَ بِالْآيَاتِ وَالْبَرَاهِينِ الدَّالَّةِ عَلَى صِدْقِهِ، فَعُلِمَ أَنَّ جَمِيعَ الْمَعْقُولَاتِ لَيْسَتْ أَصْلًا لِلنَّقْلِ لَا بِمَعْنَى تَوَقُّفِ الْعِلْمِ بِالسَّمْعِ عَلَيْهَا ; لَا سِيَّمَا وَأَكْثَرُ مُتَكَلِّمِي أَهْلِ الْإِثْبَاتِ كَالْأَشْعَرِيِّ فِي أَحَدِ قَوْلَيْهِ، وَأَكْثَرُ أَصْحَابِهِ يَقُولُونَ: إِنَّ الْعِلْمَ بِصِدْقِ الرَّسُولِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عِنْدَ ظُهُورِ الْمُعْجِزَاتِ الْحَادِثَةِ ضَرُورِيٌّ، فَمَا يَتَوَقَّفُ عَلَيْهِ الْعِلْمُ بِصِدْقِ الرَّسُولِ مِنَ الْعِلْمِ الْعَقْلِيِّ سَهْلٌ يَسِيرٌ، مَعَ أَنَّ الْعِلْمَ بِصِدْقِهِ لَهُ طُرُقٌ كَثِيرَةٌ مُتَنَوِّعَةٌ، وَحِينَئِذٍ فَإِذَا كَانَ الْمُعَارِضُ لِلسَّمْعِ مِنَ الْمَعْقُولَاتِ مَا لَا يَتَوَقَّفُ الْعِلْمُ بِصِحَّةِ السَّمْعِ عَلَيْهِ، لَمْ يَكُنِ الْقَدْحُ فِيهِ قَدْحًا فِي أَصْلِ السَّمْعِ، وَهَذَا بِحَمْدِ اللَّهِ بَيِّنٌ وَاضِحٌ، وَلَيْسَ الْقَدْحُ فِي بَعْضِ الْعَقْلِيَّاتِ قَدْحًا فِي جَمِيعِهَا، كَمَا أَنَّهُ لَيْسَ الْقَدْحُ فِي بَعْضِ السَّمْعِيَّاتِ قَدْحًا فِي جَمِيعِهَا، فَلَا يَلْزَمُ مِنْ صِحَّةِ الْمَعْقُولَاتِ الَّتِي تُبْنَى عَلَيْهَا مَعْرِفَتُنَا بِالسَّمْعِ صِحَّةُ غَيْرِهَا مِنَ الْمَعْقُولَاتِ، وَلَا مِنْ فَسَادِ هَذِهِ فَسَادُ تِلْكَ، فَلَا يَلْزَمُ مِنْ تَقْدِيمِ السَّمْعِ عَلَى مَا يُقَالُ: إِنَّهُ مَعْقُولٌ فِي الْجُمْلَةِ الْقَدْحُ فِي أَصْلِهِ.

“Akıl yoluyla bilinen herşey naklin temelini ve onun sıhhatinin delilini teşkil etmez. Zira akıl yoluyla elde edilen bilgiler sınırlandırılmayacak kadar çoktur. Naklin sıhhatine dair bilgi ise nihayetinde kendisi vasıtasıyla Rasul (sallallahu aleyhi ve sellem)’in doğruluğunun bilineceği akli esaslara bağlıdır. Bütün akli ilimler ise kendisi vasıtasıyla Rasul (sallallahu aleyhi ve sellem)’in doğruluğunun bilineceği cinsten değildir. Bilakis bu, Rasul (sallallahu aleyhi ve sellem)’in doğruluğuna delil teşkil eden ayetler ve deliller yoluyla olur. Durum böyle olunca ma’kulat yani akli esasların hepsi nakli bilmenin ona bağlı olması manasında nakil için bir temel teşkil ediyor olmaz. Bilhassa da isbat ehli kelamcıların çoğu –- (kendisine nisbet edilen) bir kavlinde- Eşari ve ashabının çoğunluğu gibi ‘mucizelerin gerçekleşmesi esnasında Rasul’ün doğruluğuna dair oluşan bilgi zaruridir (kesindir)’ dedikleri halde…Rasul’ün doğruluğuna dair bilginin kendisine bağlı olduğu akli bilgiler çok azdır. Bununla beraber Rasül’ün doğruluğuna dair bilgi elde etmenin çok çeşitli yolları vardır. İşte o zaman, naklin sıhhatine dair bilginin kendisine dayanmadığı akli esaslar nakle muhalif olduğunda onları eleştirmek naklin esasını eleştirmek olarak görülemez. Allaha hamdolsun bu, yeterince açıktır. Bazı akli esasları eleştirmek hepsini eleştirmek manasına gelmeyeceği gibi, bazı nakli hususları eleştirmek de hepsini eleştirmek manasına gelmez. Aynı şekilde nakli bilmemize yarayan bazı akli esasların doğru olması, diğer bütün akli esasların doğru olmasını da gerektirmez. Keza bazı akli esasların bozuk olması, diğerlerinin bozuk olmasını gerektirmez. Böylece naklin öne alınması, kendisine akli esaslar denilen şeylerin bütünüyle eleştirilmesini gerektirmemektedir.” (Muhtasar’us Savaik, sf 110; ayrıca bkz. İbn Teymiyye, Der’u Tearuz’il Akli ve’n Nakl, 1/89-91)

Görüldüğü gibi, din akıl yoluyla anlaşılacağı ve yine akıl yoluyla delillendirileceği için akılla nakil çeliştiğinde aklı öne almamak, akla dil uzatmak manasına gelir ve bu da akıl yoluyla bilinen dinin kendisine de zarar verir şeklindeki bir önerme, içi boş bir demagojiden ibarettir. Çünkü Rasul (sallallahu aleyhi ve sellem)’in doğruluğunu bilmenin tek yolu akıl değildir. Rasullerin gösterdiği mucizeler bu yollardan birisidir ve mucize, akli bir delil olmaktan ziyade daha çok hissi bir delildir. Keza Rum kralı Hirakl, Rasulullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’in doğruluğuna akli çıkarımlarla değil onun ahlakından, vasıflarından yola çıkarak ve bunları İncil’de zikredilen vasıflarla karşılaştırarak yani nakil yoluyla ulaşmıştı. Birçokları ise Onun üstün ahlakından dolayı bu kanaate varmışlardı. Akli yollarla dahi bu neticeye ulaşsalar İbn’ul Kayyim’in işaret ettiği gibi akli delillerin bir kısmını iptal etmek, hele ki kelamcıların kullandığı, belki birçoğu da zaaf içeren birtakım delillendirme metodlarını reddetmek, akli delillerinin hepsini, bilhassa da Kuranda zikredilen tevhide dair delillendirme yöntemlerini iptal etmeyi gerektirmez.

Razi, başka bir yerde de şöyle demektedir:

الْمَسْأَلَة الْعَاشِرَة قيل الدَّلَائِل النقلية لَا تفِيد الْيَقِين
لِأَنَّهَا مَبْنِيَّة على نقل اللُّغَات وَنقل النَّحْو والتصريف وَعدم الِاشْتِرَاك وَعدم الْمجَاز وَعدم الْإِضْمَار وَعدم النَّقْل وَعدم التَّقْدِيم وَالتَّأْخِير وَعدم التَّخْصِيص وَعدم النّسخ وَعدم الْمعَارض الْعقلِيّ وَعدم هَذِه الْأَشْيَاء مظنون لَا مَعْلُوم وَالْمَوْقُوف على المظنون مظنون وَإِنَّمَا ثَبت هَذَا ظهر أَن الدَّلَائِل النقلية ظنية وَأَن الْعَقْلِيَّة قَطْعِيَّة وَالظَّن لَا يُعَارض الْقطع

10. mesele: Nakli deliller, yakin (kesin bilgi) ifade etmez, denilmiştir. Zira, bunun yakin ifade etmesi (sözkonusu deliller hakkındaki) lügat bilgisinin nakledilmesine ve de nahiv ve sarf bilgisinin nakledilmesine bağlı olduğu gibi iştirak (aynı kelimenin farklı manalar için kullanılması) olmaması, mecaz (zahiri manasından farklı anlamda kullanılması) olmaması, izmar (ifadede gizlenen bazı hususların olması) olmaması, tahsis (genel ifadenin özelleştirilmesi, içinden bazı şeylerin istisna edilmesi) olmaması, nesh (hükmün kaldırılması) olmaması, bu hükmün akli bir muarızının olmaması gibi şartlara bağlıdır. Bu şeylerin olmaması ise zanna dayalı bir şeydir ve bilinmemektedir. Zanna dayalı bir şeye dayalı olan şey ise kendisi zanna dayalı sayılır. Bu husus sabit olunca, nakli delillerin zanni olduğu ve akli olanların ise kat’i olduğu ortaya çıkmaktadır. Zann ise kat’i olana zıt olamaz.
(Mealimu Usul’id Din, sf 22 ayrıca benzer bir sözü için Mefatih’ul Gayb, 2/298; Tefsirinde Bakara: 7. Ayetin izahı sadedinde)

Teftezani de “Şerh’ul Mekasid” adlı eserinde şöyle demektedir:

ولا خفاء في إفادة النقلي الظن “Nakli delillerin zan ifade ettiğii hususunda bir kapalılık yoktur.”

Ardından bu ifadeyi aynı Razi’nin usulüyle şerh etmekte ve şeri delillerin zan ifade etmesine onun getirdiği bahaneleri getirmektedir. (Şerh’ul Mekasid, sf 53 ve devamı)

İbn’ul Kayyim (rh.a) “es-Savaik’ul Mursele” adlı eserinde bu şüpheyi “Batıl Tevil ehlinin kendisi vasıtasıyla dinin bağlarını çözdükleri ve Kur’an’ın hürmetini çiğnedikleri ve de imanın alametlerini mahvettikleri” tağutlardan birinci tağut olarak zikretmiştir. Ardından bu şüpheye yaklaşık 160 sayfa boyunca 73 vecihten cevap vermiştir. (age 2/633-793) Bunlardan sadece bir tanesini zikretmekle yetiniyoruz:

 إن قول القائل الدليل اللفظي لا يفيد اليقين إلا عند أمور عشرة نفي عام وقضية سالبة كلية فإن أراد قائلها أن أحدا من الناس لا يعلم مراد متكلم ما يقينا إلا عند هذه الأمور العشرة فكذب ظاهر وإن أراد به أنه لا يعلم أحد المراد بألفاظ القرآن والسنة إلا عند هذه الأمور ففرية ظاهرة أيضا فإن الصحابة كلهم من أولهم إلى آخرهم والتابعين كلهم وأئمة الفقه كلهم وأئمة التفسير كلهم لم يتوقف علمهم بمراد الرسول على هذه الأمور بل لم يخطر ببالهم ولم يذكرها أحد منهم في كلامه.
“Lafzi deliller on tane husus gerçekleşmeden yakin (kesin bilgi) ifade etmez, diyen kimsenin sözüne gelince; bu genel bir nefiy ve külli bir olumsuz önermedir. Eğer bunu diyen kişi, insanlardan birisi, konuşan herhangi bir kimsenin maksadını, bu on husus olmadan bilemez diyorsa bu açık bir yalandır. Eğer bununla, Kuran ve sünnetin lafızlarını bu on husus gerçekleşmeden bilemeyeceğini kasdediyorsa bu da yine açık bir iftiradır. Başından sonuna kadar bütün sahabenin ve bütün tabiinin, bütün fıkıh imamlarının, bütün tefsir imamlarının Rasul (sallallahu aleyhi ve sellem)’in ne kasdettiğine dair ilimleri bu esaslara dayanmadığı gibi, bilakis hiç birinin aklından dahi geçmediği gibi hiç biri bunları kendi sözleri arasında zikretmemiştir.” (bkz. es-Savaik’ul Mursele, 2/659-660)

İbn’ul Kayyim, bunun ardından Razi’nin yaptığı bu genellemenin batıllığına dair açıklamalarını sürdürmektedir. Bu uzun açıklamadan naklettiğimiz şu kısa bölüm dahi bu görüşün batıllığına açık bir delildir. Zira seleften hiç kimse “Kuran ve sünnet, yakin ifade etmez” deyip ondan sonra bunu da Razi’nin zikrettiği on tane gerekçeye dayandırmamıştır. Bu, tamamen Razi ve emsalinin uydurduğu muhdes ve batıl bir teoriden ibarettir. Amacı da nassları devre dışı bırakıp akli esaslar adını verdikleri hurafelerini esas yapmaktır. Üstelik Razi bunu derken öyle bir genelleme yapmıştır ki bunlar, sadece Kuran ve sünnet lafızlarında değil, bütün lafızlarda var olan şeylerdir. İnsanlar arası konuşmalarda da  mecaz, tahsis vb ihtimaller mevcuttur. Buna göre hiçbir kimsenin hiçbir sözü delil teşkil etmez. Böylece insanlar arası bütün şahitlikler, mahkemeler, bilgi birikimleri vs hepsi boş olmaktadır ve her şeye şüpheyle yaklaşılması gerekmektedir. Bu kadarı eski Yunan’daki sofestai denilen safsatacı filozofların ve septik denilen şüpheci düşünürlerin bile aklına gelmiş midir bilmem! Razi, bunları insanların sözleri için değil de sadece Allah ve Rasülünün sözleri için geçerli kabul ediyorsa, zaten bu saçmalığın iyice zirvesine ulaşmak olur ve bu on hususu insanların değil de sadece Şari’nin kelamına tahsis etmenin dayanabileceği hiçbir akli ve nakli delil de bulunmamaktadır. Ayrıca İbn’ul Kayyim’in de işaret ettiği gibi bu, selefin uygulamasına ve ümmetin tatbikatına da zıttır, zira bütün ümmet nassların yakin ifade ettiğine inanmış ve gerek itikadi gerekse ameli konularda bunu esas alarak hareket etmiştir.

Son olarak müteahhir dönemdeki Eşari kelamcılardan birisi olan Senusi (v. 885), “Şerh’ul Kubra” adlı eserinde (sf 502) şöyle demektedir:

وأما من زعم أن الطريق بدأ إلى معرفة الحق الكتاب والسنة ويحرم ما سواهما فالرد عليه أن حجتيهما لا تعرف إلا بالنظر العقلي، وأيضا فقد وقعت فيهما ظواهر من اعتقدها على ظاهرها كفر عند جماعة وابتدع.

“Hakkı bilmeye giden yolun ancak Kitap ve sünnetten geçtiğini ve bu ikisi dışındakilerin haram olduğunu ileri sürenlere gelince; ona şöyle reddiye verilir: Bu ikisinin delil oluşu ancak akli araştırma yoluyla tesbit edilebilir. Ayrıca bu ikisinde, zahirine itikad eden kimsenin cemaat nezdinde kafir olup bidata sapacağı meseleler mevcuttur!”

Yine şöyle demektedir:

"أصول الكفر ستة. . . " ذكر خمسة ثم قال:
"سادسا: التمسك في أصول العقائد بمجرد ظواهر الكتاب والسنة من غير عرضها على البراهين العقلية والقواطع الشرعية".

“Küfrün esasları altı tanedir”
Bunlardan beş tanesini saydıktan sonra son esas olarak şunu zikretmektedir:
“Altıncısı: Akaid esasları hususunda Akli delillere ve şeriatın kat’i esaslarına arzetmeksizin Kitap ve Sünnetin zahirlerine yapışmaktır.”

Böylece Senusi, şeriatın delil oluşunu akla bağlı kılmakta ve ardından Kitap ve sünnetin zahirine bağlı kalmanın küfre sebebiyet verebileceğini, hatta küfrün en yaygın sebeblerinden birisi olduğunu ileri sürmektedir. Çünkü kelamcıların mantığına göre Kuran ve sünnetteki sıfat naslarının birçoğu zahirde teşbih yani küfür içermektedir. Zaten bu nassları tevil etme ihtiyacını bundan dolayı hissetmektedirler. Senusi’nin dediği gibi onlar bu tarz nassları önce akla, sonra şeriatın genel kaideleri adını verdikleri esasında şeriattan istidlal ettikleri bazı fasit esaslara arzetmekte, bunlara uygun olmadığını gördüklerini tevil etmektedirler. Mesela Allahu Teala’nın uluvv cihetinde olduğunu ifade eden nassları akla arzederler, akıl adını verdikleri Yunan safsataları onlara cihetin ancak cisimler hakkında geçerli olduğunu, Allahu Teala’nın ise cisim olmaktan münezzeh olduğunu söyler. Sonra şeriatın kaidelerine kendi hevalarına göre arzederler. Şeriat onlara Allah’ın mahlukatına benzemediğini söyler. Bu doğrudur, ancak Allahu teala’nın bu alemin dışında ve üstünde bir yönde olmasının mahlukata benzeme anlamına geleceğini ise ancak kendi fasit akıllarıyla çıkartmışlardır. Uluvv yani alemin üstünde olmanın teşbih anlamına geleceğine dair tutarlı bir akli ve nakli bir delilleri ise yoktur.

İşte, kelamcıların nasıl da aklı naklin önüne geçirdiklerine dair belli başlı misaller bunlardır. Onların avam tabakasının çoğu bunları bilmez, hatta birçoğunun bu konuda Ehli sünnete yakın sözler söyledikleri ve aklın nakle tabi olduğunu ifade ettikleri görülür. Bunları ancak onların kelam kitaplarıyla meşgul olan kimseler bilir ve anlarlar. Avama ise bunlar arzedildiğinde belki birçoğu inkar ederler. Bundan dolayı akıl-nakil ilişkisi konusunda öncelikle Ehli sünnetin görüşünü iyice anlayıp buna davet etmek, ondan sonra da Eşarilerin bu husustaki sapıklıklarını toplum nezdinde deşifre etmek gerekir. İlim ehli arasındaki bu akılcı sapma, daha sonraki dönemlerde yaşanan laiklik ve modernizm gibi sapmaların temelini teşkil etmiştir. Bu akıl eksenli metodolojiye sahip olan ulemanın bu akılcılığı bir adım daha öteye taşıyan çağdaş din yorumlarına vereceği tutarlı bir cevap yoktur. O yüzden bugün –mesela- Ebubekir Sifil gibi birtakım zevatın modernist din yorumlarına karşı çıkıyor gibi görünmesinin kayda değer bir tarafı yoktur. Çünkü Sifil gibi kimseler eskinin modernistleri olan kelamcıların yoluna tabi olup, akıl merkezli bir din anlayışına tabi olmuşlar ve de sıfatlar bahsi gibi çoğu itikadi meseleyi akli eksende açıklamaya çalışmışlardır. Allahın sıfatları gibi en açık bir mesele, sırf akla uymadığı gerekçesiyle birbirinden fasit tevillerle izah edilebildikten sonra artık diğer meselelerin de bu şekilde yorumlanmasına fazla bir mani kalmaz. Birisi de çıkar Kuran kıssalarını akla göre izah etmeye çalışır, bir diğeri şeriattaki had cezalarını tevil etmeye kalkar ve sizin bunlara verebileceğiniz kayda değer bir cevap da olmaz! Yani tevil kapısı bir kere açıldıktan sonra sen Allah’ın elinden kasıd kudrettir dersin, öteki de çıkar hırsızın elini kesmekten kasıd elini çizmek, bu adam hırsızdır diye işaret koymaktır veyahut da elini bu işten kesmek, hırsızlıktan alıkoymaktır der! Kısacası Kuran naslarının zahirlerinin bu şekilde iptal edilmesi ve akla tabi kılınması, dinin temeline vurulmuş bir darbedir ve her türlü batıla yol açabilecek bir anlayıştır. Üstelik bunun bir ölçüsü de yoktur, birilerine göre sıfat nassları akla aykırıdır, öbürüne göre Peygamberlerin mucizeleri akla aykırıdır vs. Müslümanlara düşen şey ise bütün bu sübjektif, kişiden kişiye değişen anlayışları bırakıp Müslüman ismine yaraşır şekilde vahye teslim olmak ve vahyi başka hiçbir şeye tabi kılmamaktır. Vallahu a’lem. Velhamdulillahi Rabbil alemin.

Not: Bu çalışma -eğer yaşıyorsa Rabbim kendisine hidayet etsin- Sefer Havali'nin "Menhec'ul Eşaira fi'l Akide" adlı eserinden istifade edilerek hazırlanmıştır.

[İbn Umer]

Bismillahirrahmanirrahim
EŞARİLER VE MATURİDİLER EHLİ SÜNNETTEN MİDİR?

Bu değerli risaleyi PDF formatında aşağıdaki linkten indirebilirsiniz.